Tarîxê kurdan de tayê portreyan seba azadîya şarê kurdî xeylê têkoşîno gird kerd. Nê portreyan ra Ana Zarîfa û Alîşêr mîyanê welatperestanê ma yê qedrberzan de bîyî. Înan de hişmendîyêka girde ya Kurdistanî estbî. Her tim zerrîya şarê kurdî de cayê înan sey “koyê Tujîkî” girîng o.
Ana Zarîfa de xirtîye û egîtîye
Wirdî merdimî herêma Qoçkirî ra yê. Rixmo ke Qoçkirî sey herêma Sêwasî yeno zanayene, tayê çimeyan de sey rojawanê Dêrsimî nusîyeno. Raştî zî mabênê Dêrsimî û Qoçkirî de her tim têkilîyêka nêzdîye estbî. Ana Zarîfa merdima Alîşêrî bîye. Derheqê cuya aye de çi heyf ke zaf zanayîşê hîrayî çin ê. Nuştox Celal Temel meqaleyêka xo de nuseno ke Zarîfa serra 1885î de Qoçkirî de ameye dinya. Nurî Dêrsimî zî Ana Zarîfa ser o zanayîşêkê kilmî dano. O vano ke Zarîfa lesderge bîye. Rûyê ci de xirtîye û egîtîye estbî. A baxusus wayîra hîsê qewetinî yê neteweyî bîye. Mîyanê cinîyanê kurdan de seba hişyarbîyayîşê neteweyî propagandaya erjaye kerde.
Alîşêrî çend ziwanî zanayêne
Mêrdeyê aye Alîşêr serra 1882î de qezaya Îmranîya Sêwasî de dewa Azgêrî de ame dinya. Endamê eşîra Şêx Hesenan bî. Perwerdeyê xo Sêwas de girewtbî. Yeno nuştene ke Alîşêrî xeylêk ziwanî sey kurdî (kurmancî), tirkî, armenkî, rûskî zanayêne. Bitaybetî warê ziwanê kurdî de xebatê rûmetinî kerdî. Cigêrayîşî rayra berdî û helbestî nuştî.
Yewbînî rê “hewalo” vatêne
Mabênê Ana Zarîfa bi Alîşêrî de têna “zewej” nê, “hewalîye” zî estbî. Xora Nurî Dêrsimî dîyar keno ke înan yewbînan rê bi kurmancî “hewalo” vatêne. Ê têkoşînê sîyasî de heta peynîye tede têgêrayî.
Pê Rûsya têkilîyî viraştî
Alîşêrî verî serekê eşîranê Qoçkirî Mustafa Begî rê nuştevanîye (katibîye) kerde. Dima ke Mustafa Beg bi destê îdarekaranê dewleta Osmanî ame qetilkerdene, lajanê ey Alîşan Beg û Haydar Begî serekîya eşîre rayra berde. Alîşêrî zî hetkarîya xo rê dewam kerd. Dewaya Kurdistanî de serre bi serre zafêr eleqedar bî. Key ke serra 1914î de Şerê Yewinî yê Dinya dest pê kerd, Alîşêrî artêşa rûse de sey temsîlkarê kurdanê Qoçkirî, Meletîye, Dêrsim û Sêwasî tayê têkilîyî viraştî. Goreyê hîpotezê tarîxnas Mehmet Bayraqî Alîşêrî waştêne binê serdestîya Rûsya de “Kurdistanê otonomî” bivirazo. Artêşa rûse nê şerî de heta Erzingan amebî. Labelê 25ê teşrîna verêna 1917î de Rûsya de şorişê bolşevîkan qewimîya û atmosferê şerî avurîya. Bolşevîkan waşt cayanê ke amebî îşxalkerdene ra bivejîyê. Bi nê hawayî “artêşa sûrexe” Erzingan ra zî vejîye. Îdareyê Moskova tîya de sovyetêk da awankerdene. Goreyê tayê çimeyan Alîşêr û Alîşanî sovyetê Erzinganî de sey temsîlkaranê şarê kurdî ca girewt. La sovyet bado bi destê artêşa tirke ame letekerdene. Dima Alîşêrî Dêrsim û Qoçkirî de rêxistinkerdişî rê dewam kerd.
Cemîyetê Teâlî yê Kurdistanî
Peynîya Şerê Yewinî yê Dinya de dewleta Osmanî binkewte û 30ê teşrîna verêna 1918î de Peymana Adirbesî ya Mondrosî ameye îmzekerdene. Îdareyê Osmanî kewt destê dewletanê Îtîlafî. Di aşmî tepîya Stenbol de Cemîyetê Teâlî yê Kurdistanî (CTK) ronîya. No wext sereyê hukmatê Stenbolî de Damat Ferît Paşa estbî. Mabênê hukmatî û CTKyî de aşma gaxanî ya 1918î de peymanêke ameye îmzekerdene. Goreyê peymane hukmatê Osmanî Kurdistano otonomî qebulkerdbî.
Kurdistan û Dêrsim
Nuştox Munzur Çem meqaleyêka xo de nuseno ke Alîşêr zî tewrê CTKyî bîbî. Ey serekîya beşanê Qoçkirî yê CTKyî rayra berdêne. Na çarçewa de tayê mektubê Alîşêrî yê ke şawîyayî CTKyî bale anjenê. Nê mektuban de bitaybetî çekuyê sey “kurd, Kurdistan” xeylê balkêş ê. Çike serranê peyênan çend zazaperestî îdîa kenê ke ey de nasnameyo kurd çinbî. Mîsal Alîşêr mektuba ke 3ê adara 1920î de şawitbî Serekîya CTKyî de nuseno ke herêma Qoçkirî girêdayîyê Kurdistanî ya û sencaqa înan Dêrsim o.
Alîşêr û Hesen Xeyrî Beg
Serra 1919î de Anatolîya de pê serkêşîya Mustafa Kemalî têgêrayîşêk dest pê kerd. Armancê na tevgere esasî kurdan, armenîyan û ruman erd ra bêparkerdiş bî. Yanî tirkperestan waşt erdê Anatolîya “homojen” bikerê. Vera na polîtîka Ana Zarîfa û Alîşêrî mabênê eşîran de xebatê sîyasîyî kerdêne. Înan tede Adara 1920î de şîbî Dêrsim û uca de pê tayê şexsîyetanê muhîman pêvînayîşî kerdî. Tarîxnas Mehmet Beyraq nuseno ke înan ra yew, parlamenterê Dêrsimî Hesen Xeyrî Begî de amebî kerdene. Alîşêrî ci rê bi kilmî wina vatbî: “Asin key ke germ o, yeno kutene. Xanedanîya Osmanî ra xeylê dewletê neteweyî ameyî viraştene. No dem demê xoverdayîşanê neteweyîyan o. Kurdî wayîrê kesayetîya netewe nîyê zî turkî wayîrê aye yê? Heq ke ma rê hetkarîye keno, eke ma mentiqî têgêrenê o wext ma eşkenê bibê dewletêka xosere…”
Xoverdayîşê Qoçkirî
Seba azadîya Kurdistanî Dêrsim de xebatanê rêxistinkerdişî bêmabên dewam kerd. Alîşan Beg şî Xozat û tayê eşîran reyde pêvînayîşî kerdî. Mabênê înan de peymane ameye kerdene û eşîran seba paştîdayîşî sereyê “zulfikarî” de wad kerd. La Seyîd Rizayî nê pêvînayîşan de canêgirewt. Çike ey fikrîyayêne ke eşîrê Xozatî wadê xo nêgênê pê. Pêvînayîşan ra tepîya hukmatê Anqara rê notayêke û telgrafêk şawîyayî. Telgrafê bi tarîxî 25ê teşrîna peyêna 1920î de awankerdişê Kurdistanî ame waştene. Mustafa Kemalî rê ame vatene ke eke no waştiş nêno qebulkerdene, o wext vera Anqara çekî do bêrê şuxilnayene. Hukmatê tirkî waştiş qebul nêkerd. Yanî nêwaşt kurdan rê statu bido. “Kohabîtasyon” çimê hukmatê Anqara de “gefêk” bî. Nê reftarê tirkan ra tepîya êdî xoverdayîş lazim bî. Wusar 1921î de herêma Qoçkirî de hêzanê kurdan vera hukmatê Anqara sere wedarit. Goreyê zanayîşî yo ke hetê nuştoxe Dîlek Kizildag Soileau ra dîyeno, Alîşêr serekê Xoverdayîşê Qoçkirî bî. Sey teorîsyen û fermandarî îdare kerdbî. Bêguman Ana Zarîfa zî ci rê embazîye û rayîrhewalîye kerdbî.
‘Xozatî xîret nêkerd’
Çi heyf ke xoverdayîş sernêkewt. Seyîd Riza heqdar vejîya. Çike eşîranê Xozatî wadê xo nêtepişt. Nê konteksî de şîîrêkê Alîşêrî zî esto. O wina nuseno:
Înano ke saye ser o,
Zulfikarê Murtezayî ser o wad kerd,
Peyî ra telgrafî antî,
Ma nênê rayîrê heramîyan.
***
Eşîrê Pulurî,
Girewt derûdormeyê welatî,
Peyî ra çirî nêameye,
Xozatî xîret nêkerd.
Dêrsim de têkoşînî dewam kerd
Dima ke Xoverdayîşê Qoçkirî binkewt, Ana Zarîfa û Alîşêr şîyî Dêrsim û keyeyê Seyîd Rizayî de têkoşînê azadîye domna. Înan tîya de xeylê xebatê feydedarî kerdî. Mîsal Ana Zarîfa mîyanê cinîyan de xebitîyaye û ê rêxistin kerdî. Bêtersîye, xirtîye û hunerê Zarîfa mabênê şarê Dêrsimî de xeylê wext ameyêne vatene. Alîşêrî zî wendegehî dayî akerdene û bixo dersî dayî. Hişmendîya şarê Dêrsimî berz kerde. Xîret kerd ke mîyanê eşîran de yewîye awan bikero. Têkoşînê Ana Zarîfa û Alîşêrî Dêrsim de nêzdîyê 25 serran dewam kerd. Mabênê înan bi Seyîd Rizayî ya paştîdayîşo girs estbî.
Paçîya Judasî
Bitaybetî Qirkerdişê Qoçkirî ra tepîya çimê dewleta tirke de Dêrsim “nîşangâh” bî. Derheqê Dêrsimî de xeylê raporî ameyî amadekerdene. Nê raporan ra tepîya rejîmê Mustafa Kemalî qerarê qirkerdişê Dêrsimî da. Kanûna 1935î de “Derheqê Îdareyê Şaristanê Tuncelî de Qanûn” vejîya û nameyê Dêrsimî bi fermî avurîya. Aşme tepîya Abdullah Alpdogan sey “walîyê Tuncelî” ame wezîfekerdene. Xeylê selahîyetê hîrayî dîyayî ci. Serra 1936î de Alpdoganî bi eşîranê kurdan pêvînayîşê nêzdî kerdî. Eşîran çekê xo zafî teslîmê îdareyê tirkî kerdî. Dima ra hukmatê Mustafa Kemalî 4ê gulana 1937î de derheqê “tenkîlê Tuncelî” de qerar girewt. Goreyê qerarî leşkerê tirkî kewtî her cayê Dêrsimî. Hukmatî bitaybetî waştêne ke serkêşanê girîngîyan ê Dêrsimî wedarno. Na çarçewa de cergê tirkî û hemkarê înan kewtî peyê Ana Zarîfa û Alîşêrî. Ê Koyê Tujîkî de şikefteya Palaxine de mandêne. Temmuza 1937î de mabênê Ana Zarîfa, Alîşêr û Seyîd Rizayî de kombîyayîşêk qewimîya. Seyîd Rizayî welatanê teberî reyde pêvînayîş pêşnîyaze kerd. Nê konteksî de Alîşêrî waşt şêro Yewîya Sovyetan û ci ra hetkarîye bîgêro. La cerganê Mustafa Kemalî o asteng kerd. 9ê temmuza 1937î de Zeynel Top û merdimê ci bi waştişê Rayverî şîyî şikefteya Palaxine û waşt Alîşêrî bivînê. Zeynel û Rayver eynî wextî de birazayê Seyîd Rizayî bîyî. Alîşêr şikefte ra vejîya ke vera meymanan şêro, la uca de rastê guleyan ame. Ana Zarîfa cade ferq kerd û bi kurmancî wina vat: “Wiy! hevalê min dikujin!” bi kirmanckî “Wiy! embazê mi kişenê”. Dima bi çeka xo qetilkaran ra yew kişt. Aye waşt ke ê bînan zî bikişa, bi destê Zeynelî ameye qetilkerdene. Koyê Tujîkî de “paçîya Judasî” reyna xo mojna.
