Tarîxê netewedewletan tarîxê qetilkerdişan o. Ê manenê firina kremasyonî. Ju netewe he çî gêna xo dest. Paradîgmaya xo awan kena. Qanûnanê xo virazena.
Sîstemê xo neteweyanê bînan rê ferz kena. Wazena ke ê bînî wa ci rê bibê “bende-i ferman”. Eke neteweyêke vera sîstemî vejîna, o wext firina kremasyonî de yena veşnayene. Tirkîya kî netewedewleta nîyanêne wa. Bitaybetî Dêrsim de rûyê na dewlete zaf dîyar o. Nasname, kamîye û kulturê dêrsimijan binê gefanê netewedewlete der ê. Zon, xoza û îtîqat bi destê dewlete yenê talankerdene. Ma nê babetî Hemserekê HDPyî yê Dêrsimî Ferhat Yildizî ra pers kerdî:
Mamoste merhaba. Dêrsim de nê serranê peyênan de talanê xoza deyra yeno vînayene. Ma seyr kenîme ke peskovî kişîyenê, madenkarîye yena kerdene, projeyê madenî virazîyenê. Oncîna serê çemê Munzurî de awbend ame awankerdene. Her serre darî yenê veşnayene. Gelo dewlete uca de se kena? Armancê xo çik o?
Na polîtîka newe nîya. Naw se serrî yo ke dewlete polîtîkaya nîyanêne rayra bena. Eke destê dewlete de bêro, wazena ke kokê Dêrsimî bibirno. A wazena her kesî Dêrsim ra teber bikero û naca de kes memano. Metodê na polîtîka çik o? Wedardayîşê dar û ber, herd, awe, vas, kemere û heywanan o. Eke ê wedarîyayî Dêrsim kî darîno we û şono. Dewlete na wa. Goreyê na hişmendîye têgêrena. Ma vajîme awbend kî goreyê nê fikrî virazîyeno. Naca de verê Dêrsimî de awbendêk viraştê. Gola beqan o. Ne ci ra elektrîk gênê, ne cayêk yeno awedayene. Qanalêkê awe bira serê awbendî de nêviraştê. Homa homa projeyê xo yê awebendî yê bînî kî estê. Hem çemê Harçîkî hem awa Pilemurîye hem zî çemê Munzurî ser o.
Ju kî meseleyê birrî esto. Hetêk ra birrî veşnenê, hetekê bînî ra nêvindenê û ey birnenê. Ma çend rojî raver şîyî Xozat. Dewêka Xozatî de birr ameyêne talankerdene. Uca de ma pers kerd “şima naca se kenê?”. Înan vat “Ma îmarê birrî kenîme. Ma dezgehê birrî ra ruxset girewt.” Par birr amebî veşnayene û birnayene. Nika înan kolîyî 20 yan 30 cayan de ardê pêser û ci ra komir gênê. Ma tayê resimî antî. Ê hay ma der ê. O birro tern nîya birnayê û velgo kewe herd der o. Kirmanckî de ci rê vanê “berbîşê kafirî ci ra yeno”. Zerreyê merdimî nêgêno ke qayîtê ê birrî bikero. Birrî rê amanîye ameya. Ma uca ra xo zor reyna ra. Karmendê dezgehê birrî û leşkerî dormeyê ma da ameyêne û şîyêne. Teyna awebendî û birnayîşê daran nê ju kî warê madenî virazîyenê. Koyanê Munzurî, Pulur, Pilemurîye de gêrênê madenî. Warê madenî kenê ya, şima zanê se beno. A roje Erzingan de sîyanur vila bî, kewt zerreyê awe û pêro ganî axuyin kerdî. Dewlete wazena naca tal bikero. Dêrsimî werte ra wedarno. Naye ra dot qisey çin o. Şima Platformê Demokrasî û Kede yê Dêrsimî zanê. Ma uca de kombîyayîş kerd. Ma vat qezayanê Dêrsimî de bifetilîme, birnayîşê birrî û vetişê madenî protesto bikerîme. Nika planê ma yo nîyanên esto.
Tebîî, zerreyê birrî de heywanî kî estê. Hem ê zîyan vînenê hem muwazeneyê xoza yeno xeripnayene. No welat, kirmancîye yan herdê dewreşî çayê zê dişmenî yeno vînayene? Polîtîkaya dewlete her tim vera kurdan cîya wa. Çayê nîya wa?
Nika dewlete çitur ke qulanê xo yê bînan rê yan cayanê xo yê bînan rê wayîr vejîyena, Dêrsimî rê kî wayîr bivejîyo. Eke nîya bikero o wext “amenna”. Hama îtayî rê nêvejîyena. Eke Marmarîs, Kutahya yan Bodrum de tenê birr veşeno, uca de vernîya ci gêna. Tebîî ma zînhar nêwazenê qet cayêk de ju dare, birr biveşo yan pelgêk dare ra waro gino. Hama şukanê kurdistanî de nîya nîyo. Dewlete îta de qirkerdiş kena. Mîsal Cûdî de birr birîyeno. Şar wazeno şêro û protesto bikero. Hama walîyê Şirnexî qerar gêno û çalakîyan pêro qedexe keno. 15 rojî her çalakîye û aktîvîte ameyî qedexekerdene. Anqara, Kutahya yan Trabzon de çîyo nîyanên çin o. Pekî şima Xozat de Cûdî de na germîya hamnanî de nê birrê ternî çayê birnenê? Derdê şima çik o? Ê wazenê xoza talan bikerê û qulî teber bikerê. Eke herd, awe û dare darîyê we, qul kî mireno şono. Mordemîye kî darîna we.
Ez vone, ma tenê projeyanê madenkarîye ser o qisey bikerîme. Ma zanîme ke Dêrsim de xeylê projeyê madenî estê. Şarê Dêrsimî vernîya nê projeyan çito bigêro? Metod çik o?
Wa Dêrsimijî raver bêrê têhet û ju bibê. Ê mevajê “maro ke nêzdîyê mi nêbeno, wa hezar serrî biciwîyo”. Wa nîya têmegêrê. Êyê ke teber der ê, êyê ke naca der ê wa bêrê têhet. Pê partî û komelanê xo xover bidê, heq bo ke înan îta ra kenê teber. Dêrsim ke ju nêbî û seba herd, awe, dara xo xover nêda darîno we şono. Zobîna qisey çin o. Tena pê rayraşîyayîş yan eşkerayîyêka çapemenîye nêbeno. Kotî de ke awebend virazîyeno, maden vejîyeno û birr veşeno, ma uca de bêrîme têhet û canê xo sîper bikerîme. Ê yan bedenê ma pan kenê yan game peyser erzenê. Eke ma verba înan mucadele mekerîme, ê herdê ma kî birrê ma kî talan kenê. Madenan kî virazenê û ma îta ra kenê teber.
Dêrsim de îqtîdar ju kî cemxaneyan yan elewîye ser o polîtîkaya qilerine rayra beno. Ma vajîme hukmat her tim mordemanê xo yan sîyasetkaranê xo rusneno Dêrsim. Mîsal Serekê Dîyanetî Alî Erbaş ame Dêrsim û cemxane zîyaret kerd. No zîyaret xeylê ame nîqaşkerdene. Oncîna Unîversîteya Munzurî de tayê cayê asîmîlasyonî estê. Ju kî çend aşmî raver rewşa pîran ser o xeberêke amebî weşanayene. Goreyê xebere dewlete pasaportêk dayo 500 pîran û ê rusnayê hac. Gelo uca de se beno? Dewlete elewîyan asîmîle kena?
Na dewlete se serrî yo ke polîtîkaya nîyanêne rayra bena. 1923î ra nat ma na polîtîka vînenîme. Ê tarîx ra ver kî çîyo nîyanên bîyo. Ez demê Yavuzî yan demê Kuyucu Muratî zêde nêzone. Key ke komara Tirkîya ameye ronayene, wayîranê na dewlete vato ke keso ke zerreyê sînorê dewlete de vindeno tirk û musluman o. Yanî na dewlete sentezê tirkîye û îslamî ser o ronîyaye. Amênê na dewlete no yo. Ne komare ra ver ne kî komare ra tepîya kesî elewîyî nas nêkerdî. Kesî ne heqê elewîyan dayî ci û ne kî vat şima estê yan çin ê. Juyê ke qala jare kerdêne, înan ci rê vatêne jarî çik ê. Înan vatêne cemxane çik o, Duzgun Baba çik o. Verde ma keyeyan de cem girêdayêne. Nika cemxaneyê ma estê. Uca de îbadetê xo kenîme. Sîyasetmedarî cemxaneyanê ma ser o polîtîka rayra benê. Ma vajîme Partîya Komare ya Şarî (CHP). Her çîyê elewîyan înan dard we û qedexe kerd. Înan elewîyî qir kerdî û nika elewîyan ra paştî wazenê. Tayê kî cemxane rê “cümbüşevi (banê şayîye)” vanê. Cayê îbadetê ma rê heqaret kenê. Naca de asîmîlasyon esto. To nameyê Alî Erbaşî vat. O kî seba na polîtîka ame. Tayê elewîyî kî vernîya asîmîlasyonî kenê ya. Ê vanê ke tewr musulmanê raştî ma yîme.
Nika zon û îtîqatê ma destê ma ra vejîyo. Hetê ma de vanê “ga pê barî ya hişar ra şîyo dim destê ma de mendo”. Yan ma dimê gayê xo gênîme pê, kas kenîme û anîme peyser, yan ma ginîme pêser û tede telef benîme şonîme. Gayê ma çik o? Zon û îtîqatê ma wo.
Tayê nameyê Alîyê halîfeyî gurenenê, tayê kî nameyê Fatma vanê. Alîyê ma cîya wo. Fatma kî îtîqatê ma de aşme wa. Ma musulman nîyîme. Ma de şertê Îslamî çin ê. Raya ma bi raya musulmanan cîya wa. Cayêk de nêyenê pêser. Nika tayê cemxaneyî polîtîkaya asîmîlasyonî rê xizmet kenê. Nê cemxaneyan de merasîmê cenazaya ma mekerê. Mîsal Aysel Dogane nêwaşt uca de cenazaya aye bêro wedaritene. Ez vone mi kî uca de medarê we. Ju kî babeta “dedeyan” esta. Pasaport danê ci, peran danê ci. Dewlete înan herînena. Ê her kesî “bahaya xo” esta. Tayênan benê Ewropa de fetilnenê. Tayênan zî benê hac û “haci” kenê.
Naca de taxa Gazîkî de serê estuna elektrîkî de hoparlor ame ronayene û nika roje de 5 reyî ezan yeno wandene. A roje ma şîyî pirdê sûrî yo ke hetê Pilemurîye der o. Ma goş na ser ke veng yeno. Ne lao mi vat no çik o? Înan vat ke ezan wanenê. Naca de sunîyî estê? Nê. Şafîyî estê? Nê. Ma no ezan kamî rê yeno wandene? No zulm o. Îta de serdestîye û zordarî esta. Hama no nîya nêşono. Îlla kî faşîzm roje yena darîno we. Ma ey kenîme teber.
Mamoste, persê min o peyên zonê ma ser o. Gelo zonê ma kamcî aste der o. Mabênê Dêrsimijan bi zonî çiton o? Ê zonê xo çito bixelisnê?
Nika zon mireno. Ju zonî de ke perwerde nêbî, ju zon ke mekteb de nêame musayene, tede zanist nêame viraştene o zon mireno. Baxusus 1938î ra tepîya Dêrsim de xeylê mektebî açarîyayî. Zonê ma rê heqaretî kerdê. Kirmanckî rê vatê ke “dimê herî”. Hasa hasa. Zonê ma zonê heqî yo. Înan vato ke “Kirmanckî zê dimê herî ne derg beno ne kî kilm.
Bêrê, tirkî rindek bimusê.” Ma key ke şîyêne mekteb, ma û pîyanê ma vatêne “şêrê mekteb û perwerde bigêrê”. Înan qet qala terteleyî yan kirmancîye nêkerdêne. Ma kî xo bixo vatêne no kirmanc çik o, elewîye çik a. Ma vatêne “ma tirk îme, musulman îme. Tewr musulmanê hewlî ma yîme.” Nika hênî bîyo ke şona kotî şo, her ca de tirkî qisey beno. Keye de dewe de û kuçe de tirkî qisey kenê. Pêrodayîş, heredayîş, minet tirkî yo.
Mîsal ez nika Platformê Demokrasî û Kede ra yene. Ma uca de pêro tirkî qisey kerd. Ge-ge az xîret kone ke merasîman yan çalakîyan de zonê ma qisey bikerî. Mi rê vanê “ti rind qisey kena.” Hama dore ke ameye polîtîka, zanist û roportaj, ez nêşîkîne qisey bikerî. No asîmîlasyon o. Şima kî zanê na aşme de mektebî bîyî ya û domanan dest pê perwerdeyî kerd. Çend rojî raver ma eşkerayîya çapemenîye kerde. Mi uca de vat “ewro tayê domanî bi eşqî ya şonê, tayê kî bi tersî ya şonê.” Êyê ke bi eşqî ya şonê tirkî yê. Hama êyê ke mayê xo kirmanc ê yan kirmanckî qisey kenê bi tersî ya şonê mekteb. Domano ke bi keyfî ya nêşî mekteb, çi xêr yeno ci?
Ju Dêrsim de şarî zonê xo xo vîr ra kerdo. Kurdistan de şukanê bînan de çîyo nîyanên çin o. Uca hênî asan zon nêmireno. Hama zonê Dêrsimî eke ma wayîr mevejîme mireno.
Ferhat Yildiz kam o?
Serra 1954î de Dêrsim de dewa Kortu de ame dinya. Mektebo verên dewa xo de wend. Dima Akçadag de mektebê maliman qedîna. Yildizî çar serrî unîversîte de wend. 2010î ra tepîya HDP de qezaya Ataşehîrî ya Stenbolî de hemserekîye kerde. Meclîsê partîye de zî tayê karî kerdî. Nika Dêrsim de hemserekê HDPyî wo.
