Wextê Împaratorîya Osmanî de kurdî bi seserran zerreyê emîrîyan de ciwîyaybî. Nê emîrîyî seserra XVI. de amebî awankerdene. Birastî hukimdar Beyazido II. tayê emîranê kurdan rê mektubî rusnaybî û têkilîyî dest pêkerdîbî. Key ke Yavuz Selîm ame taht, mabênê îdareyê tirkî bi kurdan aver şî. Şerê Çaldiranî ra tepîya sarayê Osmanî waşt ke eşîranê kurdan bigêro binê serdestîya xo. Seba nê Îdrîsê Bedlîsîyo ke xizmetê sarayê Yavuzî kerdêne amebî wezîfedarkerdene. Goreyê çimeyanê tarîxî Îdrîsî Bedlîsî kurd bî. Sayeyê ey kêmî-zêdê 25 emîrê kurdî kewtî binê bandora dewleta Osmanî.
Dewleta Osmanî sîstemê emîrîyo ke mabênê kurdan de ver de estbî pawit û emîrîyê kurdî girêdayî wîlayetê Dîyarbekîrî. Goreyê defterê tahrîrê yê Osmanî 17 emîrîyê kurdî girêdayîyê wîlayetê Dîyarbekîrî bîyî. Emîrîyê wayîrê statuyêkê nêmotonomî bîyî. Mîyanê nê emîrîyan de emîrîya Soranî zî estbî. Na emîrîye seserra XII. de hetê Îsa Bey bîn Kulûsî ra ameye ronayane. 1835î de hetê artêşa tirke ra rijîyaybî. Nesebê emîrîya Soranî ser o tayê nîqaşî estê. Nê konteksî de dîroknas Celîlê Celîl nuseno ke keyeyo ke emîrîye awan kerde girêdayîyê Revvadîyan o.
Emîrîya Soranî vaşûrê Kurdistanî de hukim kerd. Tarîxê emîrîye de tewr mîro namdar Mîr Muhammed bî. Ma na xebate de tenê îdareyê ey ser o seyir bikerîme. Pîyê ey Mustafa Begî 1804î de wezîfeyê emîrîye girewt xo dest. Mîyanê domananê ey de Mîr Muhammed tewr bi huner, aqil û enerjîya xo amêne weçînitene. Pîyê cî bi ey zaf eleqedar bî. Seba perwerdeyê ey ju mamosteyo bi nameyê Şêx Ahmed Adem wezîfedar kerd. Mîr Muhammedo ke perwerdeyo biwesf girewt serra 1813î de ame îqtîdar. Nameyê ey o bîn “mîro kor” bî.
Bêguman zerreyê keyeyê ey de vera ey têkoşîn estbî. Dedanê ey Teymur Han û Yahya Begî îqtîdarê ey qebûl nêkerdbî. Mîsal Teymur Hanî seba ke Mîr Muhammedî birizno bi hazînedarê ey Abdullah Axayî tayê têkilîyî vîraştbî. Naye ser o Mîr Muhammedî hazînedar hîşyar kerd ke têkilîya cî bibirno, la hazînedarî dewam kerdo. Mîr neçar mend û Abdullah Axa da dardekerdene. Nê serebûtî ra dima mabênê Teymur Axayî bi Mîr Muhammedî de pêkewtişî qewimîyayî. Tewr peynîye de ap Teymur Han teslîmê birazayê xo bî. Dedê xo yo bîn Yahya Begî xeylê xo ver da, la peynîya pêkewtişan de ame kiştene.
Mîr Muhammedî zerreyê keyeyî de îqtîdarê xo dê qebûlkerdene û dest pê hêzdarkerdişê payîtextê emîrîye yanî Rewanduzî kerd. Dêsê dize hêzdar kerdî û vakurê bajarî de diza newe dê awankerdene. Serê rayanê ke amêne bajarî de çend qerekolî ameyî viraştene.
Mîr Muhammedî waşt ke serdestîya xo hîra bikero. No semed ra Kurdistan de vera emîrîyanê kurdanê bînan polîtîkaya îşxalkere arde ca. Artêşa ey verî hêrişê herêma Bradostî kerd. Tîya de 1815î de begê herême têk kerdî û Bradost girewt binê bandora xo. Na herême bitaybetî bi cila sifirî û guleyî zaf maldar bîye. Seba viraştişê çekan xeylê girîng bîye.
Mîr Muhammedî waşt nê cilan seba hêzdarkerdişê artêşa xo bixebitno. Herêma Bradostî ra madenî bi karwanan ameyî ardene, Dima 1816î de Havlokan de karxaneyêkê çekan ame akerdene. Tebîî Mîr Muhammed hewcedarê kesî yo ke çeke virazo bî. Ey tayê westayê viraştisê çekan dawet kerdî. Nê konteksî de nameyê Recepî zaf namdar bî. Goreyê çimeyan sayeyê westa Recepî fekafek 200 hebî topî ameyî viraştene. Tewr zîyade yeno vatene ke westa Recepî wextê rijîyayîşê emîrîye de seba ke dişmen topan megêro xo dest ê eştê çem. Teberê westa Recepî de ju westayo bîn estbî. Nameyê cî Hangeldî bî.
Wextê emîrîya Mîr Muhammedî de awanîya çekdare kî ameye bedilnayene. Key ke o ame îqtîdar, 3 hezarî leşkerê ey estbî. Çend serrî dîma ey hûmara leşkeranê xo resna 15 hezarî.
Mîrê Soranî serra 1818î de xoserîya xo îlan kerdbî. Ey bi nameyê xo pereyî dayî çapkerdene û camîyan de bi nameyê ey hutbe ame wendene. Mîrî îdareyê dewleta Osmanî nas nêkerdbî. Na xoserîye de tebîî “hişmendîya kurde” çin bîye. O seba menfîetê emîrîya xo têgêrabî, la ey de vera erkê serdestî “serewedaritiş” yan “dîyarkerdişê ameyoxê xo” estbî.
Goreyê Celîlê Celîlî emîrîya Soranî de no dem sîstemêkê huqûqê xeylê serkewteyî ame caardene. Normê şerîatî carî bîyî. Yeno vatene ke zaf cayanê dewleta Osmanî de dizdîye û heramîye estbî, la Mîr Muhammedî herra xo de qedînabî. Kesêko ke sucdar bibîyêne cade ceza girewtêne. Ma vajê kesêko ke dizdîye kerdêne bi hawayêkê pêtî ceza dîyêne. Tewr raver destê cî birîyayêne û dima pirnike birîyayêne. No ke çareser nêbîyêne, çimê ci ameyêne daxnayene. Naye ser o ju anekdot esto. Roje ju mordem şîyo Rewanduz û raye de raştê turikê peran amo. Destê xo nêpano turikî. Çike qanûnê Mîr Muhammedî ra zaf terso. Ey zano ke emîrîya Soranî de şerîato pêt yeno caardene.
Tayê çimeyî dîyar kenê ke wextê emîrîya Muhammedî de xeylê rexnekerdişê dînî estbî. Mîsal camî de cinîyî û camêrdî nêeşkîyayî pîya gulbang bikerê. Şayîye de mabênê cinî û camêrdî de reqis ame qedexekerdene. Bikilmî dîndarîya huşke estbî.
Mîr Muhammedî vera herranê emîrîyanê bînanê kurdan polîtîkayeka “futûhhatî” caardbî. Bitaybetî herranê emîrîya Behdînan û Babanî de tayê cayî îşxalkerdbî. Ey serra 1832î de vera kurdanê êzidîyan eriş kerd. Waşt ke “şeytanperweran” bîyaro raye. Mabênê înan de xeylê pêkewtişî qewimîyayî. Serekê êzidîyan Alî Beg bi hedîyan meymanê Mîr Muhammedî bî û aştîye waşte, la Mîr Muhammedî waşt ke êzidîyî Îslamî qebul bikerê. Tebîî Alî Beg nê waştişî rê razî nêbî. No semed ra Alî Beg ame eştene diza Rewanduzî. Netîce de herêmê êzidîyan ameyî îşxalkerdene û Alî Beg diza Rewanduzî de amebî dardkerdene.
Serranê 1830an de Mîr Muhammedî Kurdistan de otorîteyê xo xeylê vila kerdbî. Artêşa xo resnabî 40 hezarî leşkerî. Îdareyê Osmanî îqtîdarê ey sey gefî dî û waşt averşîyayîşê ey asteng bikero. Bi nê hawayî hetê îdareyê Stenbolî ra “tagallup” 1833î de dest pêkerd. Seba nê kerdişî Reşît Paşa amebî wezîfedar kerdene. Artêşa ey ya 40 hezarî leşkeran serra 1834î de ginaye raye. Armancê serekeyî (finis ultimus) yê Reşît Paşayî çinkerdişê Mîr Muhammedî bî. Artêşa ey key ke vakurê Kurdistanî ra derbaz bîye, xeylêk dewî rijnayî, zav û zêç qirkerdbî. No dem Mîr Bedîrxan û Han Mahmudî Mîr Muhammedî rê hetkarîye kerdêne. Reşît Paşayî waşt ke têkilîyanê înan bibirno. Nê konteksî de tayê qewetê ey vera Han Mahmudî û Mîr Bedîrhanî têgêrayî û tesîrê înan şikit.
Artêşa tirke dima reste Rewanduz. Tîya de binê fermandarîya birayê Mîr Muhammedî Ahmed Begî de artêşa girse pawitiş kerdêne. Goreyê tayê çimeyan Reşît Paşayî hîlekarîyêke kerde. Ey zanêne ke dormeyê Mîr Muhammedî de alîmê tesîrinî estbî û leşkerê ci xeylê dîndar bî. Bi nê hawayî Molla Hadîyî bi Reşît Paşayî pêkerd û fetwayêk da. Fetwa de wina nusîyayêne: “Keso ke vera artêşa halîfeyî şer bikero bêheq (kafîr) o. Cinîya ey zî bênamûs a.” Bi tesîrê nê fetwayî leşkerê Mîr Muhammedî dest pê abirîyayîşî kerd û diza Rewanduzî serra 1936î de gineye waro.
Netîceyê şerî de Mîr Muhammed ame tepiştene û sey bindest ame berdene Stenbol. Hukumdarê dewleta Osmanî Mahmudê IIyinî bi rêzdarî Mîr Muhammed meymanê xo kerd. Dima destûr da ci ke abigêro Kurdistan, la key ke agêra, hetê Trabzonî de ame kiştene. Çarenûsê Mîr Muhammedî seba şarê kurdî sey ders bêro musayene. Ey senî ke serekê êzidîyan Alî Beg herêma xo de da kiştene, bixo kî hetê Mahmud II. ra ame kiştene. Eke bi êzidîyan paştîdayîş bikerdêne, beno ke vera dişmenî xoverdayîşo girs qewimîyayêne. Vanê ke “kemera yewe ra dês nêbeno.”
