Seserra XIX. de mabênê dewleta Osmanî û împaratorîya Rûsya de xeylêk şerî qewimîyayî. Rûsya îşxalkerdişê erdê Osmanî xo rê armancêk dîyar kerdbî. Aye bitaybetî waştêne ke Kurdistanî bigêro binê serdestîya xo. Na çarçewa de ge-ge bi tayê eşîranê kurdan têkilîyî viraştbî. Eşîrê sey Sipkî, Cemaldinî, Celalî, Redkî, Birûkî, Hasanî herêma Serhadî de tewrê tayê têkilîyan bîyî. Baxusus mabênê kurdanê Şemsedînovî û îdareyê çarîye de hemkarîya girse estbî. Mîsal Huseyîn Axayo Çokdeve (Çongdeve), Gulî Cafer (Cewer) Axa, Kasim Axa, Ahmet Axa Rûsya rê hetkarîye kerdbî. Gulî Cewer Axa, lajê ey Alî Eşref Beg, Ahmet Axa artêşa Rûsya de xeylêk şeran de wezîfeyê girîngî ardî ca. Oncîna eşîra Birûkî ra kalikê Kînyaz Kartalî Fethî Begî kî artêşa Rûsya rê xizmet kerdbî. Na babete de nimûneyî zaf ê.
Seba dîroka kurdan û rûsan şero ke 1828-1829î de ame ca wayîrê girîngîyêka girse bî. Nê serran Rûsya û dewleta Osmanî mabênê xo de şer kerd. Artêşa Rûsya Ahiska, Ahilkelek, Erzîrom, Qers û Bazîd îşxal kerd. Raverşîyayîşê rûsan bêguman bala tayê eşîranê kurdan ant. Bitaybetî no dem êzidîyan hetê îdareyê Osmanî ra xêylek tedayê dînî dîyêne. Ê sey “şeytanperestî” amêne namekerdene. No semed ra êzidîyê sancaxê Sêrtî kî Rûsya rê nêzdî bîyî. Sancaxê Sêrtî no wext giredayîyê eyaletê Bedlîsî bî. Zerreyê sancaxê de 7 qezayî estbî. Nameyê înan ra ju Rindwan bî. Goreyê tayê cigerayîşan nameyê Rindwanî birastî “Rendwan” o. Yanî kokê na çekuye kurdkî yo. Rindwan wextê şerî de fekafek 800 banan ra amêne viraştene. Qeza de zafî kurdê êzidîyî ciwîyêne. Înan ra teber armenîyî, asûrîyî û keldanîyî ciwîyêne. Mabênê nê nasnameyanê etnîkîyan de paştîdayîşêko balkêş estbî.
Rindwan de axayêkê êzidîyan xeyle nam dabî. Nameyê ey Mîrza Axa bî. Goreyê zanîştîşo ke hetê tarîxnas Celîlê Celîlî yeno dayene Mîrza Axayî rê “Mîrziko êzidî” vatêne. Mîrzik wayîrê otorîteyê girsî bî û Rindwan îdare kerdêne. Vera nasnameyanê bînan ey de toleranso hîra estbî. Mîsal ey Rindwan de dêrêk awankerdbî. Domananê ey perwerde bi armenkî girewtbî. Mabênê Mîrza Axayî û keşîş Ter Pogosî kî zaf rind bî. Dewleta Osmanî waştêne ke paştîdayîşê dînamîkanê Rindwanî birizna û na çarçewa de mabênê şaranê Rindwanî û muslumanan de dişmenîye ramitbî. Verê şerê rûsan û tirkan qewetanê Mîrzik Axayî û Ter Pogosî bi artêşa Osmanî tayê pêkewtişî kerdî. Netîceyê pêkewtişan de şarê Rindwanî serkewtbî. Nê serran kurdê êzidîyî yê Rindwanî vera Şêx Qasimî kî têkoşîn kerdêne. Goreyê notanê raywanîya arkeologê Îngîlîzî A.H. Layardî Şêx Qasim dewa Goya ra bî. Dewa ey serê raya Bedlîs û Cizîrî de bîye. Şêx Kasimî de vera êzidîyan dişmenîya girse estbî. Ey xeylêk dewê êzidîyî rijnayî û êzidîyî kiştî.
Key ke Rindwan de tedaya îdareyê Osmanî qewimîya, şerê 1828-1829î dest pê kerd. Artêşa Rûsya payîzê 1828î de Bazîd de verê Panosî de artêşa tirke mexlub kerde. Paşayîya Bazîdî kewtê binê serdestîya Rûsya. Raverşîyayîşê artêşa Rûsya seba şarê Rindwanî roştîyêka raxelisîyayîşî bî. No semed ra serdaran sey Mîrza Axa û Ter Pogosî waştêne hetkarîye bidê Rûsya. Nê konteksî de Mîrza Axayî bi fermandarîya artêşa rûsan tayê têkilîyî viraştî. Ey verî di temsilkarê xo rusnayî general Paskevîçî la ê bi destê tirkan ameyî qetilkerdene. Dima Mîrza Axayî mektuba bîne dê nuştene û pê Kîrakos Arakelovî rusne Erzîrom. Arakelov key ke zemherîya 1829î de rest cayê general Paskevîçî, general şîbî. Ûca de bi general Pankratyevî ame têhet. Mektube teslîmê ey kerdbî.
General Pankratyevî dima derheqê na mektube de raporêk amade kerd û rusna general Paskevîçî. Ey raporê xo de wina nuştbî: “Kîrakosî mi rê vat ke armenîyî, kurdê êzidîyî û Mîrza Axa seba îşxalê paşayîya Bazîdî yê Rûsya zaf bextewar ê. Eke hêzê rûsî aver şinê ê do bi qewetanê xo paştî bidê, Binê serdestîya Mîrza Axayî de fekafek 2000 qewetê êzidîyî û hende kî armenîyî estê.”
General Pankratyevî bi rûskî mektubêke nuşte û pê Kîrakosî Mîrza Axayî rê rusne la kesî ziwanê rûskî nêzanêne ke biwano. Kîrakos Arakelovî qala nêzdîbîyayîşê germî û sempatîyê Pankratyevî kerd. Na mektube seba Mîrza Axayî bes nêbîye. Ey mektuba hîrêyine gulana 1830î de nuşte û pê di armenîyan Petros Xazarovî û Kîrakos Arakelovî rusne fermandarîya Rûsya. Temsilkarê axayî şîyî Erzîrom la general Paskevîç şîbî Tîflîs. Çike no taw şerê Rûsya û dewleta Osmanî qedîyabî. Mabênê di dewletan de Edîrne de peymanêke ameye îmza kerdene.
Seba teslîmkerdişê mektube temsîlkarî Erzîrom ra şîyî Tîflîs. Îta de Kîrakos Arakelov kolera ra şî heqîya xo. Petros Xazarovî rixmê zehmetîyan mektuba Mîrza Axayî daye Paskevîçî. Mektube bi armenkî nusîyaybî. Ser û binê mektube de morê Mîrza Axayî estbî. Muhtewaya mektube bi kilmî wina ya: “…Key ke mi eşnawit ti ame Panos, mi to rê mektubêke nuşte û pê temsîlkaranê xo rusne la heta nika to ra ne xebere ne mektube girewte. Serra ke ti ame Panos, ez, welatê mi, şaro êzidî û xirîstîyan zaf zerrewes bî. Na mektuba ke mi pê temsîlkaranê xo to rê rusne, mektuba hîrêyin a. Temsîlkarê verênî nêrestî to, wina aseno ke ê bi destê Osmanan ameyî qetilkerdene…Ti (general Paskevîç-İ.K.) çimeyê ma yê şerefî yê. Ti bizane ke nufusê ma şenik o la çimê dewleta Osmanî de ma zaf girs asenê. Heq ke ray dano 100 esparê mi bi asanîye 300 esparanê dewleta Osmanî eşkenê orte ra wedarê. Coka îdareyê Osmanî mi sey dişmenî vîneno. Ez wazena ti çîyo ke zerrîya mi de esto û armancê mi bizane. Ti padîşaxê mi, ez xizmetkarê to yo. Eke vengê to Baxeşê Bedlîsî ra yeno goşê ma yan temsîlkarê ma xebere danê ke heta Bedlîsî to her ca girewto o wext bi hezaran Heqî rê zaf sipas kenîme.”
Goreyê kitabê Celîlê Celîlî derheqê cewabê Paskevîçî delîlêk çin o ke ey cewabê xo bi nuştekî rusno. Ey teyna dermanêkê çimî û hedîyeyêke dabî Petros Xazarovî. Çayê Paskevîçî çîyêko nuştekî nêrusna? Çike no dem mabênê di dewletan de peymana Edîrne ameye îmzakerdene û ey nêwaştêne têkilîyan xirabe bikero. Beşdarîyê Mîrza Axayî netîceyêkê musbetî neda. Seba şaranê Rindwanî hêvîya raxelişîyayîşî vîndî bîye.
Îdareyê tirkan birastî wextê şerî de Kurdistan de otorîteyê xo xeyle vîndî kerdbî. Seba restorasyonê serdestîye fermandaro tirk Reşît Paşa ame wezîfekerdene. Binê destê ey de 40 hezarî leşkerî estbî. Îşxalê Reşît Paşayî Kurdistan de 1833î ra heta 1836 dewam kerd. Rixmo ke Mîrza Axayî xo ver da, 1836î de ey serdestîya dewleta Osmanî nas kerde. Ey ra dima tayê eşîranê kurdan kewtî binê îdareyê tirkan.
Serra 1837î de fermandar Reşît Paşa rîyê kolera ra merd. Îdareyê tirke Mîrza Axa kî dawetê merasîmê cenaze kerd. Armancê ey kiştişê axayî bî. Axa ame xapitene. Key ke ame cenaze, qonaxê hetkarê walîyî de ame kiştene. Merdimanê Mîrza Axayî o girewt û Rindwan de defin kerd.
Têgêrayîşê dewleta tirke vera kurdan tim wina bî. Mîr Mûhammed, Mîrza Axa, Şêx Ubeydûllah, Sêy Riza mexdurê na polîtîkaya dirîye bîyê. A wazena ke kurdî bêwelat bimanê û tim îteat bikerê. A wazena ke kurdî heta peynîya dinya qayîtkerdoxê kelaya aye bibê la no nêzdîbîyayîş vera xozaya çîyî yo.
