Ji Aliyê Peyvsaziyê ve Lêker

Lêker ji aliyê peyvsaziyê ve dibe du beş. Lêkerên xwerû û lêkerên nexwerû.

A – LÊKERÊN XWERÛ

Lêkerên xwerû ev cûre lêkerên ku di binyada xwe de lêker in û ji hêmaneke tenê pêk hatine. Lêkerên hevedûdanî, pêkhatî û biwêjî jî, ji lêkerên xwerû çêdibin. Lêkerên xwerû dema ku li gorî dem, kes û raweyan neyên kişandin dikevin forma xwe ya raderî û qertafên raderan digirin.

Mînak:

Hatin, parastin, dan, çûn ,dotin, sotin , gotin, axaftin, revîn, avêtin, kelandin…. Hwd.

Li vir ji ber ku lêkerên xwerû li gorî dem, kes û raweyê nehatine kişandin, qertafa raderî girtine û dirûvê wan jî raderî ye.

Hin mînakên lêkerên xwerû:

Rêdûr şev nîvê şevê hat mala me.

Mizgînê hevala xwe parast.

Keşîş çû dêrê.

Darayê  çêlek dot.

Pisîkê xwe ji dîwêr  avêt.

Evînê şîr keland.

B – LÊKERÊN NEXWERÛ

Ev cûre lêker ji lêkerên xwerû, navdêr û rengdêran bi alîkariya qertaf, daçek û lêkerên din tên bidestxistin. Lêkerên nexwerû jî di nava xwe de dibin du beş:

a – Lêkerên Hevedudanî

Lêkerên hevedudanî ji çend hêmanên serbixwe pêk hatine. Dema ku ev hêmanên serbixwe digihîjin hev, dibin lêkereke hevedudanî û wateyeke nû li wan tê barkirin. Dema ku ew hêman ji hev bên cudakirin, dîsa her hêmanek vedigere ser wateya xwe ya berê.

Nîşe: Lêkerên hevedudanî bi piranî bi alikariya lêkera “kirin” û “bûn”ê tên bidestxistin. Lêkerên hevedudanî yên gerguhêz bi alîkariya lêkera “kirin” ê û yên negerguhêz jî bi alîkariya lêkera “bûn” ê tên bidestxistin. Hin lêkerên hevedudanî ev in:

Başbûn, bilindbûn, delalbûn, belavbûn, xuyabûn, sorbûn, amadebûn, bawerkirin, hûrkirin, parkirin … hwd.

Mînak:

Al hat bilindkirin.

Zarok bi zimanê xwe hat perwerdekirin.

Tu têyî xelatkirin.

Balinde ji hev belav bûn.

Êzing dan komkirin.

Niha jî mînakek ji helbesta Cegerxwîn:

Mebêje ez tenê rind im

Di jînê de wekî find im

Hezaran wek te geş bûne

Li ser wan şax û keywana

b- Lêkerên Pêkhatî:

Lêkerên pêkhatî bi alîkariya qertafên ku paşgir û pêşgir in pêk tên. Qertaf çi paşgir çi jî pêşgir, bi serê xwe nexwediyê tu wateyê ne, lê dema bi navdêr, rengdêr û lêkerê ve dibin, wateyeke nû didinê û wateya wan a berê têk diçe.

Paşgirên Lêkersaz

Di kurmancî de paşgirên ku bi alîkariya wan lêkerên pêkhatî çêdibin “-în” û “andin” in. Ev her du paşgir zêde tên bikaranîn. Ew ji navdêr û rengdêran, lêkeran çêdikin. Bi paşgira “în” ê lêkerên negerguhêz û bi ya “andin”ê jî lêkerên gerguhêz pêk tên.

Rayek                   Lêkerên negerguhêz                                      Lêkerên gerguhêz

Fir                          Firîn                                                              Firandin 

Balinde ji hêlînê firîn.                                Balinde ji hêlînê firandin.

Bez                        bezîn                                                             bezandin

Hespê dizan bezîn.                                          Hesp bezandin.

Ger                        gerîn                                                              gerandin

Em li ser piyan gerîn.                                Em li ser piyan gerandin.

Lêkerên bi paşgira “an” ê pêk hatine

Lêkerên ku bi paşgira “-an”ê pêk hatine, rasterast li ser rayeka dema niha ya lêkerê pêk hatine. Di rayeka dema niha ya lêkera xwerû de zêde guhertin çênebûye.

Rayek                   Lêkera pêkhatî                                 Mînak

Gur                        guran                                              Wan berxik guran

Kol                         kolan                                               Palan binê daran kolan.

West                     westan                                              Karker gelek westan

Lêkerên ku bi paşgira “-an”ê pêk hatine, carinan bi paşgirên “-în” û “-andin”ê derdikevin pêşberî mirov.

Mînak:

Pêşan                   pêşîn                     pêşandin

Kêlan                    kêlîn                      kêlandin

Kêşan                   kişîn                       kişandin

Kutan                   kutîn                     kutandin