Rewşa Tacikistanê, ango li Herêma Xweser a Gorno-Bedexşanê ya komarê, zêdeyî mehekê ye bi aloz e. Çi bû “sedem” û çi di xeterê de ye?
Gulbidîn Ziebekov di operasyoneke leşkerî de hatibû kuştin. Bi çend sucan hat tawanbarkirin. Ji ber lêdana alîkarê dozgerê devera Roştkala ya Bedexşanê Abudselam Abirzoda ku xuşka wî aciz kiribû.
Li gorî şêniyên herêmê, xort û çend hevalên xwe Abirzoda neçar kirin ku bi eşkereyî lêborînê ji keç û malbata wê bixwaze. Li dijî Ziebekov li gorî du xalên Qanûna Cezayê ya Komara Tacîkîstanê dozek sûc hat destpêkirin. Ziebekov bi îdeaya “Rehîngirtina ji hêla komek organîze”, “Gurkirina nefreta neteweyî, nijadî an olî” tê tawanbarkirin.
Serokê otonomiyê Edgor Fayzov, ji ber ne zelalîya rewşê, ferman da ku lêpirsîna fermî were sekinandin. Lê di demek nêzîk de guhertinek hukûmetê li Bedexşanê pêk hat. Şaredarê berê yê bajarê Khorogê Alîşêr Mîrzonabotov wek qeymeqam hat tayînkirin. Bi razîbûna wî, ajansên qanûnê operasyoneke leşkerî organîze kirin. Di wê operasyonê de Gulbidîn Ziebekov hat kuştin.
Divê mirov li ber çavan bigire ku selefê general wek serokê desthilatê ya herêmê, ji aliyê rûniştevanên Bedexşanê, ku bi giranî Îsmaîlî (paşgirên Şîîzma Radîkal) tê de dijîn, pir rêzdar bû. Ew bû ku wek nûnerê Weqfa Aga Xan (rêxistina însanî ya Şah Kerîm Aga Xanê IV, îmam û rêberê ruhanî yê Îsmaîliyên ku li Londonê dijîn) alîkariyên mirovî yên mezin pêşkêşî rûniştvanên herêmê kir. Niştecîhan ji Edgor Fayzov re digotin “serokê gel”, û ji kar dûrxistina wî ji hêla Dûşanbeya fermî ve, bi pratîkî bêyî ravekirin, gurzek li gurbûna pevçûnan zêde kir.
Li gor çend pisporan mirina Gulbidîn Zîebekov tenê ji bo axaftinan bû hincet. Sedemên rastîn ên nakokiya bi desthilatdaran re kûrtir in û di rastîyê de civakî-aborî ne. Bêkarîya girseyî, serdestiya strukturên paramîlîter ên li Pamirs ku bêyî dadgehkirin an lêpirsîn nifûsa herêmî dûbare dike, Bedexşabê veguherandin hêlîna herdemî ya tengezariyê. Bi ser de, herêma çiyayî bûye xala hevberdana berjewendiyên nakok ên hejmarek komên tawankar ên qebîleyên bibandor yên ku berjewendiyên wan ji sînorên Tacîkistanê wêdetir in.
Muxalefet piştgirî di nav hêzên ku yekîtî û hevgirtina gelên Bedexşanê bi tev Tacîkên welêt re naxwazin. Di dema Sovyetê de jî li vir pevçûnên olî û etnîkî diqewimin, pevçûnên di navbera mirovên ji Badexşan û Kulyab de bi taybetî di nav ciwanan de ne kêm bûn. Divê li ser vê yekê jî bê zêdekirin ku Gorny Bedexşan dîroka xwe ya taybet heye ku ji dîroka Tacîkistanê cuda ye; li vir taybetmendiyên xwe yên etnîkî û çandî, ku bû sedema tecrîdê. Di encamê de, piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, herêm gav bi gav bû herêma herî feqîr a Tacîkistanê.
Di heman demê de, Bedexşan herêmek stratejîk a girîng e. Wekî “deriyê Rojhilat e” tê zanîn. Ev bilindahiyê rast bi Çîn, Kirgizistan û Afganistanê re “xaçerêya sînoran” e. Otobanek ku Tacîkistan bi Çînê ve girêdide jî di Bedexşanê re derbas dibe. Wekî din, Pekînê li herêmê xwedî berjewendîyên erdî yên demdirêj û dûr e. Depoyên mîneral ên nepêşveçûn (zêr, kevirên hêja, hîdrokarbon) û cîhek stratejîk ji bo Çînê “tiştek” e, ku hewcedariya wê bi çavkaniyên nû heye. Û tevgera protestoyî ya li herêmê dikare bibe sedemek potansiyel ji bo destwerdana di karûbarên navxweyî yên Tacîkistanê de. Ew jî, di pêşerojê de dibe ku ji bo bicihkirina baregehên xwe yên leşkerî li ser xaka wê derfetekê bide.
Di dawiyê de, mirov nikare vê rastiyê paşguh bike ku bêîstîkrara li Bedexşanê di destê komên sûcdar ên herêmî û navneteweyî de ye. Ger hêzên ewlekarî bi dabînkirina qanûn û nîzamê mijûl bin, sûcdar dikarin cîhê operasyonê ji bo veguhestina narkotîkên ku ji cîranên Afganîstanê tên bi dest bixin.
Dîmenên herêmê li Washington û heta Brukselê jî têne dîtin. Pêdiviya Rojava bi tranzîtek bi îstîqrar a Bedexşan heye. Ev yek ji cihên herî guncaw e ji bo gihandina alîkariyên mirovî, sotemenî û ger hewce bike çekan ji Afganîstanê re. Beriya her tiştî, eşkere ye ku tevî temambûna operasyona Amerîka li Afganistanê, Qesra Spî dev ji ramana serdestiya li Asyaya Navîn bernade. Wekî din transît pere ye. Û drav ji bêdengiyê hez dike.
Faktora olî jî nayê paşguhkirin. Bûyerên li Bedexşanê bi awayekî mafdar dibe sedema tengbûna Şah Kerîm Husên Aga Xan IV, îmam û rêberê ruhanî yê Îsmaîliyan, sponsorê kevneşopî yê herêmê û bi giştî, kardînalê gewr ê vê herêmê. Pêdiviya wî bi Bedexşaneke aram jî heye. Ne tesaduf e ku bi alîkariya aborî ya Weqfa Aga Xan li herêmê gelek tesîsên civakî hatin çêkirin Zanîngeha Asyaya Navîn hat avakirin.
Di bin zexta civaka cîhanî de, Duşanbeya fermî niha neçar e ku li rêyên aştiyane ji bo çareserkirina alozîyan bigere. Lê pisporên herêmê vê lihevkirinê şikestî dihesibînin. Wekî ku ew li ser dabeşkirina qadên bandorê ye û pozîsyona Gorno-Bedexşan di bin “serokê gel” Edgor Fayzov de bi tundî xurt bûye tê dîtin.
Bi darê zorê qelskirina wan ne pêkan e rûbirûbûn dirêj dibe. Lihevkirineke demkî bi daxuyaniyeke hevpar a ku ji aliyê rayedar û xwepêşanderan ve hat îmzekirin, diyar dike ku xwepêşanderan nayên darizandin. Lê berî niha li ser torên medya dijîtal agahdarî derketibû ku kesên beşdarên mîtîngê ji bo hevpeyivîn û şahidiyê gazî saziyên înfazê dikin. Li gorî vê yekê tirsa wê heye ku her çend mîtîng bi dawî bûye û belgeya lihevhatinê hatiye îmzekirin jî, hê zû ye ku dawî li vê pevçûnê were.
