Wendoxê erjayeyî yê rîpelê kirmanckî yê Xwebûnî merheba. Goreyê mi ra, nuştene seba ma mesulîyet o. Aye ra gama ke nê rojnameyî ra embazan mi reyde têkilî rona û waşt ke ez ge-ge bînusa, mi dest de qebul kerd. La seke mi înan ra zî va hetanî ke îmkan bibo û wext estbo ez wazena aşme ra reyê nê goşeyî binusa. Eke şîma pers bikê û vajê “Baş o, ma ti do tede çî binusî?” Ez eşkena cewabê şima wina bida: Çîyê/qewimîyayîşê ke kurdan, bi taybetî kirmancan ra eleqeder ê, (sey tarîx, cuye, huner, muzîk, sînema, folklor, akademî, ûsn. la bê sîyasetî) înan mîyan ra çîyê ke kewênê çimanê/kewtî çimanê mi ver ser o vindera. Destpêkê nuşteyê xo hîna vêşî derg nêkera û derbazê babetanê xo biba.

Keko, Kormişkan û Ne Fîl o Ne gergedan o…

Ma Başûrî teber a biverdê, bêstatuyîya kurdan ra girêdayê yew kêmaneya ma zî arşîv ê. Oxro ke arşîvî xafizaya yew netewe ya. Heyf ke merdim eşkeno vajo xafizaya neteweya kurdan zî natemam a. Sey nimûneyî ma qalê kovar û rojnameyanê kurdan yê ke seserra 20. de ameyê vetene bikê. Çend kovar û rojnameyî estê ke yan temamê înan yan zî çend hûmarê înan nêresayê ma dest. Eke arşîvê ma estbîyêne wina bîyêne? Helbet ke nêbîyêne.

Mi cor ra wina dest bi babeta xoya yewine kerd çunke wa o hîrêyin na game vindero, di çekuyê verênî yê ke sernuşteyî de ca girewtê, nameyê di kovaranê kurdan ê. Û eke ez şaş nêba nê di kovarî hetanî ewro nêamebîy vînayene. Ez bi xo nê kovaran ra reya verêne bi sayeyê kitabê Li Kurdistana Bakur û Li Tirkiye Rojnamegeriya Kurdî (1908-1992) yê Malmîsanij û Mahmûd Lewendîyî hayîdar bibîya. Nê kitabî de sey gelek kovaran û rojnameyan derheqê nê kovaran de zî tayê melumatî ameyêne dayene. La mi ê qet nêdîbîy. Çend rojî verî Swîs ra wayîr û îdarekarê www.arsivakurd.comî birêz Rifat Sefaliyî mi gêra û mizgînîya vînayîşê xo yê nê kovaran daye mi. Dima mi rê her di zî bi şeklo dîjîtal erşawitî.  No mîyan de bê ke xo vîr ra bika ez vaja: Demeyêkê nêzdî de ê do eynî keyepelî ra bêrê weşanayene û bi no hewa kesê ke biwazê înan biwanê do bieşkê uca ra biwanê û bîyarê war.  Baş o ke merdim heqî wayîrê/anê heqî rê teslîm bikero. Rast a zî xizmetê arşîvakurd.comî zaf erjaye yo. Bi sayeyê nê organîzasyonî kurdî her cayê dinya ra eşkenê xo biresnê bi hezaran çimeyan û perîyodîkan. Ez nameyê xo ser o vana wa keyeyê Rifat Sefaliyî û embazanê ey awan bo.

Helbet ez pê na xebere keyfweş bîya. Çunke seke mi cor ra zî vatbî ê hetanî ewro nêamebîy dîyayene no yew.  O dîyin zî herçiqas bi tirkî vejîyê zî seba ke hetê ciwananê wendekaran yê kurdan yê ê demî ra ameyê weşanayene, tede ekonomî ra hetanî sosyolojî zaf hetan ra atmosferê ê serran yeno fehmkerdene û xususen zî fealîyet, fikirîyayîş û tenaquzanê tebaqaya roşnvîranê kurdan yê (kurmancan û kirmancan] sewregijan yê serranê 1960î ser o zanayîşan danê ma, ehemîyetê nê kovaran esto.

Taybetîya înan a hempare na ya: Her di zî hetê wendekaranê unîversîteyan yê sewregijan ra,  Anqara de û serranê 1960î de ameyê weşanayene.  Her di kovarî zî bi tirkî weşanîyayê. Kekoyî de zaf-zaf  tay metnê kurdkî (kurmanckî û qismen kirmanckî) zî ca gênê. Bêguman merdim ke şertanê ê serran bîyaro xo vîrî fehm bikero ke ê wextan tena çend çekuyanê kurdkî nuştene bîle zehmet bîyo û hetê tesîrî ra zî sey çîyêko mucîzewî asayo.

Kovara Keko serra 1963yî de Kormişkan zî serra 1965î de ameyê weşanayene. Ma bêrê çekuya hîreyinê ya sernuşteyê mi yanî Ne Fîl o Ne gergedan o… ser. Rîpelê 13. yê kovara Kekoyî de bi sernuşteyê Fikralar (Fiqreyî) di fiqreyê bê nameyî ca gênê. Her di zî hetê Abbas Îzolî ra û bi tirkî nusîyayê, la ê dîyinî de bi hawayo qismî bo zî bi kirmanckî zî nusîyayo. Ez eynî sey şeklê orîjînî neqlê cêrî kena:

İki Siverekli çarşıda gezerlerken bir sebzeci dükkanı önünde durmuşlar.

Çok büyük bir patlıcanı göstererek birbirlerine sormuşlar.

No çiçyo? (Bu nedir).

Biri demiş!

— La no filo (bu fildir).

Diğeri ise:

– Nila gergedano (yok gergedandır) demiş.

Filo, gergedano diye aralarında münakaşa çıkmış. Meseleyi halletmek

için muhtara gitmişler. Muhtar gelmiş bakmış ve demiş ki:

No ne filo, ne gergedano, gılgıl verdo bıpey merdo.

(Bu ne fildir ne gergedan, darı yemiş ve onunla ölmüş).

Seke şima zî zanê na meselaya kilme mîyanê kirmancan de zaf namdar a û çend varyantê aye estê. La çîyo muhîm no yo ke reya verêne na kovare de nusîyaya. Eke ma na mesela ya ke metnêkê tirkî mîyan de vîyarena û tena şeş cumleyan teşkîl bena sey metnêkê kirmanckî bihesibnê ma eşkenê vajê ke rojnameyê Roja Neweyî ke eynî serre (1963) vejîyo ra pey çimeyo dîyîno ke tede bi kirmanckî nusîyayo kovara Keko yo.

Herr Greve Kirmanckî Museno

Şima surete Martîn Greveyî nê rîpelî ra vînenê. O bi xo yew alman o. Herr zî seke şima zî zanê  almankî de yeno manaya begî û almanî gama ke yewî rê bivajê Beg peynameyê ey xebitnenê.  Sernuşte bi xo semedê babeta mi bîyayena ey dîyar keno. Ya, şima rast fehm kerd. O yew alman o û kirmanckî museno. Martîn her hewte roja şemeyî  Mutlu Canî ra bi dersa taybete û rî bi rî dersa kirmanckî gêno. Ez şima nêzana la mi rê no tercîhê ey balkêş ame. Martîn seba ke kirmanckî bimuso lebate keno, bi hawayo îstîqrar dersan gêno, waneno û xebitîno. Bi mi no waştiş û seba nê waştişî lebitîyayena ey biqîymet o. Xora coka mi waşt ke ez qalê ey bika. Şima zî ey ra hayîdar bibê. Ha, naye zî vaja: Martîn seba dersanê taybetan yê kirmanckî ucreto saatane zî dano…

Êdî her çî googleyî ser ra yeno musayene. Bêguman şima ra kes ke meraq biko eşkeno bîyografîya ey biwano, derheqê ey de hîna zêde agahîya bigîro. Aye ra tîya de ez derheqê Martîn Greve de nînan vaja bes o. Martîn Greve akademîsyen o, etnomuzîkolog o. Yewendes serrî yo ke Tirkîya (Îstanbul) de ciwîyeno. No mabên de tîrkîya ey zî qet fena nîya. O, folklorê Dêrsimî yê fekkî reyde xususen zî kilamanê/deyîran û sanikanê Dêrsîmî reyde eleqedar o.  Hetta ey demêke nêzdî de kitabê Dêrsim Masallari [Sanikê Dêrsimî] yê Caner Canerîkî tirkî ra açarnayo almankî ser.

Mi va Martîn kirmanckî museno la destpêkê kirmanckî musayîşê ey bi nê dersanê taybetan yê ke Canî ra gêno ra ver o. Goreyê îfadeyê ey Martîn Greve, reya verêne Berlîn de seba ke bieşko embazanê xo yê gimgimijan û dêrsimijan reyde bi ziwanê înan qisey bikero dest bi musayîşê kirmanckî kerdo.

Axir ez se vaja? Yew beyaxkî (xerîb) hem zî seba ke embazanê xo yê kirmancan reyde bi ziwanê înan qisey bikero dest bi musayîşê kirmanckî bikero. Bi serran ra nata musayîşê xo bidomno, çend rey beşdarê kursan bibo, xo bi xo bixebitîyo…  Nika zî semedo ke xo hîna aver bero, pere bido û dersanê taybetan bigîro. Ma, şarê ma? Şarê ma zî kirmanckîya xo ra fek veradayo, seke çîyêko normal bo bi tirkî ciwîyeno, muteberê ma nakaratê UNESCOyî tekrar kenê. Tayê hunermendê ma zî seba ke  “kirmancî/zayayî vateyanê kilaman/deyîranê kirmanckîyan fehm bikerê” klîbanê xo bi cêrnusanê tirkîyan virazenê…  Xulasa ez vana to rê helal bo Martîn beg û Danke schön! Xeyalê mi no yo ke kirmancê ke sayeyê nê goşeyî de to ra hayîdar bîyî wa rojê raştê yew nuşteyê to yê kirmanckî yan zî deyîrêka kirmanckîya ke bi destê to nusîyaya bêrê.

P ê ş n î y a z n a m e: Kovara Zîryabî rê

Ez vana qey şima kovara Zîryabî ra hayîdar ê. Zîryab serê 2018î ra nata sey kovara muzîkî weşan keno. Kovare çar aşman ra reyê vejîna. Hewceyîya kovarêka winasîye esbî, aye ra ez vana wa dest û payê ê kesan yê ke na xebate kene weş bê. Kovare de kirmanckî zî ca vînena, no zî çîyêko baş o helbet. Hêvî kena ke weşanê ey bi serran dewam bikero.

Peşnîyaza mina yewine do kadroyê Zîrayabî rê bera. Ez vana mîyanê înan ra keso/a ke Gomidas’ (Vartabed) nas nêkero/a çin bo/ba. Hîkayeya nê etnomuzîkolog û arêdayoxê namdarî ya trajîke tîya de  babeta mi nîya. La seke yeno zanayîş Gomîdas Vartabed (Soğomon Soğomonyan) tena seba armenîyan ney, tarîxê folklornasî û xususen tarîxê arêdayoxîya muzîkê anonîmî yê tirkan û kurdan zî ehemîyetêko pîl îfade keno. Ey, kîşta deyîranê armenîkî û tirkî de epey deyîrê/kilamê kurdkî zî arêdayê. Sey yew nimûneyî: Gomîdasî, deyîrê ke Arekerdeyanê Sarkîs Haygunî yê bi nameyê Destanê Armenîyan û Kurdan de ca girewtê transkrîbe kerdê. No kitabo broşur reya verêne 1903 de Moskova’da bi nameyê “Melodîyê Kurdan” ameyo weşanayene. Deyîrê nê çimeyî “aredayeyê kurdkî yê tewr verênî ke ameyê notakerdiş” yenê qebulkerdene. Bi mi ganî kurdî bieşkê derheqê Gomîdasî de hîna zaf agahîyan kovara Zîryabî ra biwanê. Hem Gomîdas hem qedîrşinasîya ey a derheqê folklorê kurdan de yê verê seserre rîpelanê Zîryabî de ci ra qalbîyayîşi zaf-zaf heq keno.

E-kovara Kubarî rê

Çi weş ke êdî kovara moda ya kurdkî zî esta. Bravo vetoxan rê! Ya, ez behsê e-kovara Kubarî kena. (Kesê ke wazenê biwanê rê: kubarkovar.wordpress.com) Ez parçeyanê bînan nêzana la seke xeberê ke derheqê aye de amade bîye de zî vîyareno “Kubar kovara moda ya tewr verên a ke hetê kurdan ra û bi kurdkî yena vetene. La Kubar seranser bi kurmanckî ya. Ganî tede tay bo zî cayê kirmanckî estbo, no yew. O dîyin zî no yo: Ma zanê ke çi Tirkîya çi Ewropa de stîlîstê (modelistê) kurdî yê serkewteyî estê. Ganî Kubar înan reyde roportajan bikero û xêzanê înan bi kurdan bido şinasnayîş. Ha, no mîyan de mi va xêzanê înan ame mi vîr (ez tîya huyaya) Edîtorê Kubarî ganî naye ser o zî vinderê; Raşt, na neweşîya îşlîgan, çaketan, pantoran û qatlîxanê xêzeyinan (çîzgîlîyan) xora dayena camêrdanê kurdan do se biba?