Daristanî ke dinya de çimeyê tewr zaf oksîjenîyê, bi destê însanan yenê veşnayîş û bi no hawa pêro ekosîstemê ganeyan serûbin kenê û însanan bêhelm verdenê. Taybetî zî menga hamnanî de ma benê şahidê nê dîmenanê bi dejan.
Bi ameyîşê hamnanî dir veşayîşî dar û daristanan rojeve ra nêkeweno. Her çiqas goreyê herême vejyayîşê şewatî cîya bo zî la eslê xo de pêro zî semedê rantî yenê veşayîş. Seke yeno zanayîş, Kurdistan de veşayîşê daristanan cîya yo, ê tirkîya cîya yo. Nê mengê peyînan de herêmê sey; Licê, Çewlîg, Pîran, Farqîn, Bedlîs, Cudî, Dêrsim û xeylêk cayê bînan de daristanî ameyî veşayîş. Nê daristanî xeylê xo semedê operasyonê leşkerî vejîyayî û mudaxeleyê ci nêame kerdiş. Dewijê ke waştî şewat bitefnê hetê leşkeran ra bi bahaneyê ‘cayê asayîşî’ ameyîne astengkerdiş la dewijan reyna zî goreyê îmkananê xo şewat rê mudaxale kerdêne. Helbet no zî kêm ameyîne û heta daristanî tefîyayîne xeylê xo bîne welî. Labelê Tirkîya de rewşe hîna cîya ya. Sermayedarî semedê TOKÎ, otel ûsn. çîyan veşayîşê daristanan wazenê. Ma zaf baş zanê ke nê sermayedarî eşkenê semedê rantê xo pêro dinya bêveşnê.
Bi veşayîşê dar û beran heywanê ke keyeyê înan daristan o, ê zî benê qurbanê rantî. Çi heyf daristanê ke veşayî, her tewir heywan şewatî ra zirar dî. Heywanî hem canê xo ra bî û hem zî wareyê xo ra. Merdim eşkeno zaf asan vajo ke, nika Tirkîya de qirkerdişê ekolojî yeno kerdiş û no qirkerdiş bi zanayîş yeno kerdiş. Taybetî zî herême de polîtîkayêk winasî xo ramojneno. Wazenê ke parçeyêk herre, çemêke, dewêke nêmano. Însan û xoza, xoza û heywanan yewbînan ra dûr bifînê û bikerê mîyanê betonan. Ma pêro zanê ke merdimo/a ke xoza ra, herra xo ra dûr bimano, xo ra, kulturê xo ra beno/a xerîb. Eke însanêk nasnameyê xo ra bibo xerîb êdî rastîyan nêvîneno, parçe parçe beno û êdî îdarekerdişê o/a însanî/e asan beno. Gama ke merdim nê çîyan ra derbaz bibo êdî kokê ci nêmaneno, beno bêkok. Bêkok bîyayîş zî wina çîyêko ke heme çî ra zaf tesîr beno. Hawa ça de bêro, merdimî şeqêneno uca. Semedo ke kokê ci erd de nîyo, vera hawayî de nêeşkeno xo pê bigîro, serê xo de vindero û bihêz bo. Yanî êdî saxlemîye ci nêmaneno. No semed ra însan gerek kokê xo xoza ra nêbirno. Yê ke wazenê bibirnê vera înan de dês awan bikero û destûr nêdo ke kes çin bikero.
Çike texrîbatê xoza, texrîbatê însanî yo. Senî ke engişte û nikûk pêwa yê, merdim eşkeno semedê xoza û însanî zî wina nimûne bido. Qetilkerdişê daran, tirabîyayîşê parçeyêk ganê ma yo. Darî ke ma rê benê; xeml, veresî, tehm, ware, helm û benê embaz ke wina embazîyêk bêberjewendî, embazîya bi hizûr û bi samîmî. Ganî ma vera embazî û dostîye daran de rast û durist têbigeyrê. Ma xoza rê îxanet nêkerê û semedê nê zî rêxistinbîyayîşê ekolojî her cayê dinya de bi hêz bikerê. Ganî ma tûtîtî ra dest bi perwerdeyê heskerdişê xoza bikerê û girîngîyê ci qal bikerê. O wext her şexs do vera qetilkerdişê xoza, veşayîşê daristanan de sey şervanêk bo û do her darêk, her ganeyêk vera zirarî de bipawo. Çi heyf xeylê kesî şewat xo rê nêkenê xem. Vanê qey do tesîrêk negatîf serê înan de nêkero.
La raştîyêk wina esta; eke vernîya şewatan û birnayîşê daran nêro girewtiş, ziwatî do qirê pêro ganeyan bîyaro. Û xora aseno ke krîzê ekolojî fekê berî de yo û peynîya ma paweno. La agêrayîşê xoza, vernîya qirkerdişan de yewbîyayîşê komelî, cuya xozayî û hêzê xo ra bawerkerdiş zî çareserîyêke yo. Bêrê ma dar û daristananê xo bipawê. Ma wareyanê xo rengan ra bêpar nêverdê. Ê rengê ke her mewsîm tehmê cîya danê merdimî û xoza xemilnenê. Ez wazena nimûneyêke hedîsa Hz. Muhammedî ra bidî ke hende girîngî dayo xoza û waşto hemrayê ci pêro şarê dinya wina nêzdîyê xoza bê. Hedîse de wina vano: “Şima bizanê dinya qelibêna zî eke destê şima de leyeke esta ronê.” Ma ganî vera xoza de wina xesas têbigeyrê û leyekêk bo zî ma ronê.
