Çekûyê lej û şiddet kî giredayî jûbînî. Çarçewê polîtîkayanê îktîdaran de zorvajiye bi zonayis û sîstematîk yena ramitene. Domanî rastê şîddet yenê, rastê tacîz, tecawiz yenê…
Çekûya şiddet ya kî zor kerdene her cayê ciwîyayîşî de vejîna virniya ma. Sernûsteyê şîddete ciya ciya yeno ra ziwan ardene. Hetê sosyolojik ra bicerîme heta psikolojik, ya kî tarîx de ca guretena na çekûya pîya zaf sernûsteyî estî. Estê jû sernûste şîddete; bi raya fîzîkî ya kî hetê hîssî ra royê însonî rê zerar dayena zorvajiye- herîş kerdena. Jû vatise bîna ke; jû kes ya kî civate rê raya fîzîkî ya kî pêro pîya kultur ra bicerîme heta ehleq, pêro rûmetanê mordemî rê herîş kerdena. Jû qeseyî de bîna ke; jû kes ya kî pêro civatî rê sifte bi raya psîkolojîka zerar dayena.
Çekûyê lej û şiddet kî giredayî jûbînî. Hama naca de bir rayana ciya ciya na zorvajiye-zor kerdene vejîna virniya ma. Hama ma tewr jêde di hetî şîddetî vejine werte. Lewê çekûyanê lej û polîtîka de na çekûya zor-zorvajiye-şîddet yena kar ardene. Çarçewê polîtîkayanê îktîdaran de zorvajiye bi zonayis û sîstematîk yena ramitene. Navenda nayî de kî bi tersa hukumdariya xo pay ra guretene esta. Zerrê çeyî de kî no niyar ro. Qûweta kam kî resa kam iyê ser zorvajiye keno. Raya qesê xo ca ardene ke, bi vengê berz ya kî raya fîzîkî, psîkolojîka zor kerdene ra vereno. Vêreno çeyî de hetê jû kesî ra kî no plan yeno ramitene, hetê îktîdaran ra kî jêdena hîra, bi jû plan û sîstematîka pêro cîvate ser na yena ramitene. Coka ma va ke, zaf hetî şîddetî estê.
Her hetî ra şiddet xo misnena
Cenî, domanî, îtîqatê ciya ciya, zerre civate de kesî ke dûstê îktîdarî de vengê xo kenê berz rastê zorvajiya de tewr pîle yenê. Înan ser her hetî ra na şiddet xo misnena. Hetê fîzîkî, aborî, hîssan, bi qese û cînsî mordem sero xo misnena, ciwîyayişê mordem ser o tesîr kena. Zerrê çeyî de, hurendiya kar de, mektev de ya kî teber de, jû reyî ya kî xeylê reyan rastê şîddetî yemê. Hama şiddete ser domanan jêdena giran a û darvede pîl a.
Domanan ser şiddetede pîl esto
Çitûr kî mordem xo en jêde zerrê çeyê xo de zerrê tîvariye de hîs keno. Domanî ke en jêde lewê malbata xo, zerrê çeyî de xo bi tivariya hîs kenê. Hama serva domanan endî nê malbatî, nê çeyî, nê kî saziya ke alaqadarî bingê tîvariye ane ca ardene. Teyna hetê fîzîkî ra nê hetê kamiya cînsî ra kî domanan ser şiddetede pîl esto.
Civate yena xerapnayene
Eke jû doman hetê fîzîkî û royî ra bi weşiya de rinda ame pîl kerdene, no kî tesîrê xo ser civate keno. Hama jû doman kî bi ters, bi şîddet, bi pirodayena, bi qeseyanê xiravinan pîl bî, gunê bi xo ya lejî de pîl biderê. Mordemê niyanan pisporî vanê; tim royê xo de lete bi lete beno, kamayisê însonî de tesîrê na şîddet vejîno teber. Ya kî domane ke rastê tacîz û tecawiz ameyî, zaf rozanê giranan ra vêrenê. Reyna wes biyayena nê domanan waxtêde derg cena. Pêro rayanê ciya ciya yê şîddetî ma va ke ge-gane benê jû polîtîka. Eke hukumdarî wastî jû qom, jû îtîqat, jû kultur, jû ziwan biqednê avê herîşî domanan û cenîyan kerdena nayî anê ca ardene. Niya jû civate yena xerapnayene. Niya jû qom raştiya xo ra dur, kamayisê xo ra dur beno. Nê herîşanî verra domanana pîya sifte îstîsmarê domanan hetê zanistî ra 1962 de ameyo kar ardene.
Kolekerdoxî benê dewlemend
Domanî rastê şîddet yenê, rastê tacîz, tecawiz yenê. Jû hetî hem domanî hem kî benê veyvîke, jû hetî de hem domanî hem kî benê wayirê domanan. Jû gûcikê bîn de vesa-tesa manenê, teber de, hêgayan, palkayan de gurenê. Hona domanî hama jê kole gurenê û emegê înan ser kolekerdoxî benê dewlemend.
Jû kes bi qoma xo, bi civata xo ya beno wayirê kamayis. Jû civate ke bi domananê xo ya dewamê estbiyayena xo ana. Ganî domanî gorê kulturê civata xo bêrê pîl kerdene. Ciwîyayişê însonî de cayê domanan zaf muhîm o. Gorê her kultur domanî ciwûyayişê xo ciya ciya ramenê. Hem hetê aborî û hem kî hetê malbat û dormeyî ra. Domanîne çekûyede psikolojik, sosyolojik û tarîxî ya.
Seserra 21. de domanî…
Seserra 21. de domanan ser ra kî yew bazar vejiyo werte. Tayê îddia kenê ke serva heqanê domanan gurenê tayî ke vanê; ma serva ke domanî rind bêrê pîl kerdene gurenîme. Yew qeseyî de bîna ke pawitoxî, sosyologî, tabîbî, malimî seweta aver şiyayis û însonanê rind pîl kerdene ser gurenê. Onca tayî welatê ke dîna de hukumdariye gureta destê xo, tim serva domanan projeyan virazenê, qeraran cenê. Hama nê qerarî ke seba heqanê domanan cerîne her ca de nêne kar ardene. Civatî û kulturî, heqanê domanan de sernûsteyî vêrenî.
Haqê domanan…
Haqê domanan en jêde kî hetê ehleqî ra yenê naskerdene. Nê haqî jê weşiye, perwerde, ca biyayene, ver ra pêro herîşan seviknayisa yenê name kerdene. Qayîtê domanan biyayene, înan pîl kerdene û zerre civate de wayirê kamayis kerdene mesela pêro homet a. Xeylê kulturan de heta 18 serrî her kes doman yeno diyayene. Gorê serranê însonan înan rê rol yeno dayene.
Benî hedefê pêro qileriya pîlan
Seserra 20. piya haqê domanan, hetê abori û sosyali ra ciwîyayişê înan û en jede kî tacîz û tecawizî verra domanan sero game ame estene. Hama lewe pêro nê gurenayis û qeraran guretena welatanê ciya ciya de domanî her ke şî jêdena bî hedefê pêro qileriya pîlan. Bi serran o ke seba çarekerdena herîşanê verra domanan xebatî yenê ramitene.
Ma kî dîna de niyada doman û lej ganî qeyta mere tê lewe. Hama roza ewroyine de na seserra 21. de domanî na hardê ser en jêde rûare lejan ra dez oncenê, vêsan manenê, rastê şîdete yenê, benê mûhacîr kunê raya goc, bedena înan rê dest yeno estene.
Pawitiş û seveknayişî domanan
Yewbiyayena Miletan kî seba heqanê domanan tayî qerarî guretî. Nê qeraran ra en taybet ke pawitiş û seveknayişî domanan muhîm o. Raştiye de nê nênê xebitaniyiş. Nî hondayî ke qerarî. Kewt amo diyayene ke domane verra koledaran ame seveknayis, dûste feqiriye de înan rê wayir amo vejiyayene. Eke niya mebo, çinay rê honde domanî na dîna sero vesaniye ra mirenê, lejan de mirenê, deryayan de xenekînê, riyê mektevan nêvînenê, bese nêkenê rind xo mird bikerî. Nî vatîsî pîlanî û waxte ke wastî anê kar ardene. Zovîna nî qerarî ke gurete cayî de nêne virniya însonî. Na vesanî, lej, zorvajiye ke pêro destê nî hukumdaran ra vejîna. Ca yo ke pêro nînan rê rayî dano, raştiye beno ke domanan rê jêdena hîsdarî nejdî bibê. No kî jû hetî bînî yê plananê hukumdaran o.
Wayirê domanan bivejîme
Domanî, ameyena jû qomî, ameyena jû netew, ameyena jû ziwan û ameyena jû zagonî. Domanî çitûr benê pîl, kamayisa xo kî nayî ser vejîna werte. Jû doman kî maya xo ra bî, dîna ra bêxeber o. Hama helme sifteya pîya domanî rastê xîravîna pîlan yenê. Roz bi roz benê pîl, raştiya dîna nas kenê. Zerrê civata ke tey resenê gorê aye, ro xo de vînenê. Civat, rengê xo domanan ser misnena, domanan ser o tesir kena. Cîvata ke ciwîyayişê xo gorê esasanê xo yê kulturî, ehleqî, ziwan, demokratîk û têdûst ramena, domanan rê kî raya na ciwîyayişê rakena. Wayirê domananê xo, domananê ameyena xo, estbiyayena ziwan û kulturê xo bivejîme.
