Ziwan, tena silgirê têkilî nîyo; ziwan estbîyayîş, nasname û ruhê yew şarî yo. Tarîxê merdimayîye de, çinbiyayişê yew şarî bi çinbiyayişê ziwanê ci dest pêkeno. Seserra 21. de, dinya de heqê ziwanan sey heqanê bingeyîyan yenê qebulkerdiş, la ma vînenê ke welatê ma de hêrişê vera ziwanê kurdkî (Kurmancî û zazakî) nêqedîyayê. Rojdemê peyênî de, çi Mehkemeya Antalya de qedexekerdişê ziwanî bo, çi vatişê siyasetmedaranê sey Dogu Perînçekî bo, nê heme nîşan danê ke zîhniyetê înkarî hema zî dewam keno. Labelê, raştîya ilmî, tarîxî û edebî vera nê îdîayan de sey koyêkê berzî vinderde ya.
Zîhniyetê qedexeyî: Antalya û Perînçek
Hema nê rojanê peyênan de, Mehkemeya Antalya de yew dadgerî destûr nêda ke yew hemwelatijî bi ziwanê xo yê dayîke qisey bikero. Dadgerî va: “Ti nêeşkenî tîya de kurdkî qisey bikerê.” No tewir, tena binpaykerdişê huqûqê merdiman nîyo, eynî wext de înkarkerdişê estbîyayîşê yew miletî yo. Heto bîn ra, serekê Partîya Vatanî Dogu Perînçekî yew beyanat da û va: “Kurdkî ziwanê perwerde û huqûqî nîyo, nêeşkeno bibo ziwanê medenîyetî.”
Na îdîa, ne ilmî ya, ne zî raşt a. Kesê ke nê tewir qisey kenê, yew raştîya gird a tarîxî û sosyolojîk nêvînenê. Înan gore ziwan, tena o wext “ziwan” o ke wayîrê yew dewlete bo. Labelê ilmê ziwannasîye wina nêvano. Yew ziwan, qudretê xo dewletbîyayîşî ra nê, xezînaya xo ya çekûyan ra, gramerê xo ra û edebîyatê xo ra gêno.
Cewabê ziwannasîye û şahidê tarîxî
Eke ma biewnîye tarîxê ziwannasîye, ma vînenê ke kurdkî û lehçeya ci ya qedîm zazakî, hetê profesor û ziwannasanê dinya ra sey ziwananê tewr dewlemendan ê herême ameyê qebulkerdiş.
Serranê 1850an ra heta ewro, zaf ziwannasanê rusan û almanan serê nê ziwanî xebatî kerdê. Înan ra yew Peter Lerch o. Lerch, hêna serra 1856 de gramerê kurdkî ser o xebatêka girde kerde û nîşan da ke no ziwan wayîrê yew sîstemê gramerî yê bêemsalî yo.
Badê cû, ziwannasê namdarî yê sey Oskar Mann û Karl Hadankî ameyî. Oskar Mann, 1900an de ame herêma ma, Sêwreg û Çewlîg de xebatî kerdî. Karl Hadankî, xebatê Mannî temam kerdî û serra 1932 de pirtûkê “Mundarten der Zaza” (Lehçeyê Zaza) çap kerd. Nê aliman bi delîlanê ilmîyan nîşan da ke kurdkî, ziwanêko xoser ê û sîstemê ci yê çekuyan zaf dewlemend o.
Ewro zî, profesorê sey Joyce Blau (Parîs ra) û Martin van Bruinessen (Hollanda ra) nê xebatan dewam kenê. Prof. Joyce Blau ke yew otorîteya dinya ya, vana ke “Edebîyatê kurdkî wayîrê yew kokê xurtî yo û no ziwan şeno heme tewir termanê felsefî û huqûqî îfade bikero.”
Eke Dogu Perînçek vano: “No ziwan nêeşkeno bibo ziwanê huqûqî”, ganî şêro pirtûkanê Prof. Qanatê Kurdoyî, xebatanê Terry Lynn Toddî û analîzanê Ludwig Paulî biko. Nê heme ziwannasî vanê ke kurdkî wayîrê yew sîstemê ergatîvî yo û no sîstem hetê îfadekerdişê hûrgilîyanê mantiqî ra zaf aver şîyo.
Rolê Grûba Vateyî
Tîya de ganî ma bale biancê serê xebata Grûba Vateyî. Nêzdîyê 30 serrî yo ke Grûba Vateyî seba standardîzekerdişê kırmanckî xebetîyena. Vateyî nîşan da ke no ziwan tena ziwanê keyeyî nîyo. Bi ferhengê Vateyî, bi kovara Vateyî û bi pirtûkanê ke nê standardî ser o nusîyayê, ewro ma vînenê ke zazakî de meqaleyê felsefî, huqûqî, tibbî û sosyolojîkî yenê nuştene.
Nuskar û cigêrayoxê sey Malmîsanijî ke ronayoxanê Vateyî ra yê, bi serran o ke nîşan danê ke zazakî eşkena bibo ziwanê perwerdeyî yê tewr berzî. Eke yew ziwan de şîîrê berzî bêrê nuştene, eke yew ziwan de termê modernî bêrê viraştene (sey ke Vate keno), o wext o ziwan eşkeno bibo ziwanê huqûqî zî. Huqûq mentiq o, û zazakî zî ziwanêko tewr mentiqîyan ra yew o.
Mesela, Dogu Perînçek û hemfikrê ci vanê ke “terimê huqûqî çîn ê”. Labelê ferhengê Vateyî de hezaran çekuyê ke têkilîya xo bi îdare, qanun û dadgeh estê. Vateyî nîşan da ke ziwanê ma, sey ziwananê bînan ê Hînd-Ewropa, wayîrê potansiyelêko bêemsalî yo.
Kurdkî ziwanê perwerdeyî yo
Perînçek û zîhniyetê qedexekerdişî vanê: “Kurdkî nêbena ziwanê perwerdeyî.” Labelê nê kesî nêzanê ke serranê 1890an de, Ehmedê Xasîyî “Mewlûdê Kirdî” nuşt. O wext, Amed de matbaa estbî û no pirtûk hetê dewleta Osmanî ra destûr girewt û çap bi. Eke 130 serrî verê cû no ziwan bi şeklêkê kitabî ameyêne çapkerdiş, gelo ewro senî nêbeno ziwanê perwerdeyî?
Zanîngehanê dinya de, sey Zanîngehê Sorbonne, Zanîngehê Exeterî û Zanîngehê Frankfurtî de kursîyê kurdkî estê. Akademîsyenê dinya, bi nê ziwanî tezê doktora danê. Gelo nê heme profesor û zanîngehanê dinya şaş ê, la tena dadgerê Antalya û Dogu Perînçek raşt ê? Ne, raştîya ilmî aşkera ya.
Ziwanê ma estbîyayîşê ma yo
Hêrişê ke ewro vera kurdkî de yenê kerdene, nêeşkenê tîrojê heqîqetî binimnê. Ziwanê ma, estbîyayîşê ma yo. Heta ke ma bi ziwanê xo binusê, biwanê û domananê xo rê bimusnê, hukmê çewî nêeşkeno ma çin bikero.
Dogu Perînçek û zîhniyetê qedexekerdişî wa baş bizanê; yew ziwan ke bi hezaran serran o Koyanê Munzurî, Sîpan û Cûdî de ciwîyeno, bi qerarê yew mehkeme an zî bi vatişê yew siyasetmedarî nêmireno. Zazakî, bi eser û roşnvîranê xo, do bibo ziwanê huqûq, perwerde û medenîyetî. Tarîx şahid o, ilm şahid o, û ma şahid ê. Ma do bi sereberzî ziwanê xo qisey bikerê û bipawê.
