Xususîyetê heme ganîyan de semedê bergirewtişî cinsîyetêko bîyolojîk ferz o. Merdim zî sey ganîyanê bînan wayîrê cinsîyetê bîyolojîkî yo. Labelê taybetmendîya merdiman a tewr muhîme cinsîyetê bîyolojîkî ra teber estbîyayîşê cinsîyetê komelkî yo. Cinsîyeto bîyolojîk bi xo yo la cinsîyeto komelkî viraşte yo.
Cinsîyeto komelkî xo zereyê kulturî de zaf weş mojneno. Awanbîyayîşê kulturî têkilîya merdim û merdiman, têkilîya merdim û xoza ra virazîyayo. Şîdetî zî nê kulturî de ca girewto.
Şîdetî senî dest pêkerd?
Emrê merdiman bi mîlyonan serran yeno hesibnayene. Neolîtîk de merdiman xo hem endamê xoza hem zî endamê komelî hesibnayêne. Mabênê cinî û camêrdan de dabeşkerdişê karî est bî. Goreba nê dabeşkerdişê karî her cinsîyetî rolê xo kay kerdêne. Nê rolî bi hezaran serran bi şeklêko muşterek mabenê înan de dewam kerd. Neolîtîk de komelo mayşahî est bî. Na cuye de her kesî bi goreyê îhtîyacê xo dinya ra îstîfade kerdêne û na cuye de qet hukm çinî bî û milk zî çinî bî. Mabenê têkilîyanê înan de qaydeyê xo est bîyî, nê qaydeyî zî exlaq û wijdan bîyî. Nê exlaq û wijdanî de her tewir seypê bî. Nê mûtabaqatî heta hezar serran wina dewam kerd û dima ra no mûtabaqat bi destê camêrdan ame xeripnayene.
Cuya merdimî de şîdet ewil leşa cinîyan ser ame kerdene. Çi heyf ke kolonîyî ewil cinîyî bîyî. No waştişê hukmî vera-vera merdimanê bînan ser o û erdan ser o virazîya. Nê hukmî merdimîye rê zordarî, nêweşî, xesp û şer ardo. Şerî bi destê camêrdan şeklêkê sîstematîkî yê şîdetî ser o xo mojna. Çend hûmara merdiman zêde bîye şer, vêşanîye zî çimvêşanîye zî zêde bîye.
Nê şeran de hem erd ame îşxalkerdene hem zî cinîyî sey ganîmet û milkî ameyî hesibnayene. Tîya de herinda mayşahî (matrîarkal) de komelo patrîarkal awan bî.
4 hezar serran ra heta nika sîstemê camêrdan cinîye qet sey merdim nêdîyêne, hertim sey talî û kole vînayêne. Heta Şerê Dinya yê Dîyinî de rolê cinîyan çimê înan de talî bî. Rolê înan o tewr baş peyê cepheyî bî. Goreyê înan cinîyî ancax bieşkê camêrdan rê gedeyan bîyarî, xizmet bikerî; no xizmet cepheyan de sey hemşîrayîye yan zî leşa înan ra hetê cinsî ra îstifade bikerî.
Heme şeran da cinsîyetperestîye bi şeklêko zelal xo eşkera kena.
Wexto ke 3yê tebaxa 2014î de DAÎŞ’î hêrişê Şengalî kerd, emîrê DAÎŞ’î fetwa da û va ke “Şima rê milkê êzidîyan û cinîyanê înan xelal î”. Nê fetwayî ra pey 200 hezar êzidîyan koç kerd û 4 hezar cinîyî ameyî êsîrkerdene. Êyê ke êsîr kewtî, emrê înan 7 serreyan ra bigîrî heta 70 serreyan est bî û heme bi trajîk ameyî tecawizkerdene û dima ameyî rotene.
Verba sîdetî têkoşînê cinîyan
Herçiqas şîdet bîyo zî verba nê şîdetî de cinîyan hertim rolê xo yê têkoşînî zî kay kerdo. Cesaretê înan semedê komelî bîyo motîvasyonê têkoşînî.
Înan ra yew nimûne zî Wayê Mîrabelî yî. Wayê Mîrabelî 25ê teşrîna peyêna 1960î de bi talîmatê serekkomarê Komara Domînîkî ameyî qetlkerdene. Cesaretê înan semedê şarê Domînîkî bî motîvasyonêkê şorişî.
No têkoşîn pêro dinya ra vila bî, cinîyan na rastîye ra îlham girewt. Zaf cayan de tevgerê gerîla û sîvîlan rê pêşengîye kerde.
2016 de wexto ke ma semedê cinîyanê êzidîyan xebate kerde, ma waşt ke DAÎŞ û înanê ke hetkarîya înan kerdêne wa mehkemeya cezaya mîyanneteweyî de bêrî cezakerdene. Semedê înan ma cînîyanê êzidîyan ra hezarî ra vêşêr mulaqatî viraştî. Cinîyanê êzidîyan vatêne “Celadê ma camêrd bî, înanê ke ma xelisna, ma sayeyê înan roşnî dîye zî cinîyê kurdî bîyî, tîya ra pey ma tena qurban nîyî ma eşkenî şer zî bikerî.”
Cinîyê kurdî sîstemê camêrdî ra meydan wazenê. No cesaret û îlham verba şîdetî fekê heme şaran de bi vateyê “Jin, Jiyan, Azadî” serewedaritişê xo îlan keno.
