Kirmancîye destê kolonîzekerdoxan ra zaf ant. Kolonyalîstan seba çinkerdişê kultur, nasname û ziwanê kirmancan her tewr metod xebitna. Verê ke komare nêamebî îlankerdene, zulmkarî armancê xo nimit û paştîya kirmancan girewte. Tewr zîyade derheqê otonomî de tayê wadî bîla dîyayî. Mîsal Îzmît de çele 1923 de eşkerayîya çapemenîye de Mustafa Kemalî nîya vatbî: “Goreyê qanûnê bingeyî xora otonomîyê herêmî do bêrê awankerdene. Bi no hawa şarê kamcî şaristanî ke kurd o, o do xo sey otonom îdare bikero. Naye ra ber gama ke şarê Tirkîya yeno qalkerdene, ganî kurdî zî bêrê îfadekerdene. Eke nêrê îfadekerdene, ê eşkenê problem bivejê.”
Nê qiseykerdişî ra çend aşman dima Peymana Lozanî ameye îmzekerdene û heqê kirmancan werîyayî. Kurdî sey kêmneteweyîye nêameyî şinasnayene û çi statuyêk nêdîya şarê kirmancî. Îsmet Înonu vatêne “kurdî û tirkî way û birayê yew bînî yê”. Na “wayûbirayîye” sey dafike bîye. Merdimo ke merdimê bînî sey way û bira hesibneno, ziwanê ci qedexe nêkeno, kulturê ci çin nêkeno û vera estîya ci bi rêzdarîye têgêreno. La îdareyê tirkan se kerd? Vera “way û birayanê xo” konseptê “tenkîlî” viraşt. Polîtîkaya tenkîlî bi şeklêko fermî bi qanûnê bingeyî yê 1924î dest pêkerd. Çike nê qanûnê bingeyî de pênaskerdişê hemwelatîye têna tirkîye esas girewtêne. Yanî estîya kurdan bi huqûqî amebî înkarkerdene. Dima ra serra 1925 de îdareyê kemalîstan vera “ziwanê way û birayanê xo” polîtîkaya tenkîlî ramite. Planê Islahatî yê Şerqî ame amadekerdene û ziwanê kirmancan qedexe bî.
Wayûbirayîye û bendeyîye
Mîyanê polîtîkaya tenkîlî de cayê Dêrsimî “cîya” yo. Dewlete vera Dêrsimî metodê şerê taybetî viraştêne. Çike no dem Dêrsim de hişmendîya azadîye xeylê berz bîye. Kemalîstan nêwaştêne ke na hişmendîye Kurdîstan de vila bibo û kirmancî azad bibê. Înan waştêne ke kirmancî hertim “way û bira” bibê. Cewherê na wayûbirayîye de “bendeyîye” est bîye. Tebîî dêrsimijan no ferzkerdiş qebûl nêkerdêne. Dewlete waştêne Dêrsimî bi temamî tasfiye bikero. Na çarçewa de sîyasetmedaran û fermandaran xeylêk raporî nuştî û derheqê tasfîyekerdişî de metodê cîya-cîyayî pêşnîyaz kerdî. Tayênan vat dêrsimijî bêrê qirkerdene, tayênan vat ziwan û kulturê înan bêro asîlîmekerdene û tayênan vat Dêrsim de xebatê awanîye bêrê viraştene. Netîce de îdareyê kemalîstan qerarê Dêrsimî da û serra 1937 de dest pê qirkerdişî kerd.
Sûcê merdimîye
Senên ke her qirkerdiş de kerdoxî serkêşanê şarî werte ra darenê we, qirkerdişê Dêrsimî de zî wina bî. 15ê teşrîna peyêna 1937î de 7 seyîdê Dêrsimî Seyît Riza, Usenê Seydî, Findiq Axa, Hesen Axa, Usenê Seyît Rizayî, Hesenê Îbrahîmê Qijî û Alîyê Mîrzê Silî bi hovî ameyî daliqnayene. Nê dardekerdişî netîceya polîtîkaya tenkîlî bîye. Mustafa Kemal û Îsmet Înonu kerdoxê dardekerdişî yê eslîyî bîyî. Îdareyê kemalîstan têna vera dêrsimijan nê, vera merdimîye sûco pîl viraşt.
