Çiyayê Çilan, girekî ku li qeraxa Çemê Dîcleyê yê li navçeya Sûrê ya Amedê ye û girekî pîroz e ku bi hezaran sal in bîranînên çandî dihewîne. Ji ber li kêleka bajarê Amedê ye, di seranserê dîrokê de hem girîngiya stratejîk û hem jî ya manewî hilgirtiye. Ev çiya, ku di çavkaniyên kevnar de wekî “Çiyayê Dayika Meryem” jî tê zanîn. Lê bi demê re li herêmê, çiya wekî Efsaneya Çil Pîrozan hate nasîn û bû cihekî manewî. Gelek çîrok, zêmar û efsane li dora Çiyayê Çilan derketine holê.
Çîroka Çil Pîrozan
Çil Pîroz di folklorê de wekî çil kesên pîroz û bijartî têne zanîn. Li gorî efsaneyê, ev çil pîroz, ku ji herêmên cuda yên Anatoliyê tên, li Çiyayê Çilan dicivin. Ew bi şev winda dibin û di rojê de dadikevin bajêr da ku alîkariya mirovan bikin. Tê gotin ku ew ji bo kesên nexweş dibin derman û ji bo kesên ku li ser rê asê dimînin jî dibin rêheval. Efsane dibêje ku ev çil pîroz li ser sifreyekê bi hev re civiyane, nan û av parve kirine û bi duayeke hevpar armanc kirine ku aştî û edaletê bînin cîhanê. Di Sûfîzmê de, ev sifre sembola dilnizmî, parvekirin û yekîtiyê ye.
Çîroka Çil Pîrozan di heman demê de di baweriya elewiyan de jî cihekî taybet digire. Di vê baweriyê de, avahiyeke bi navê Meclîsa Çil Pîrozan heye ku çil pîroz di bin serokatiya Elî de dicivin da ku bigihîjin raza heqîqetê. Çiyayê Çil Pîrozan li Amedê nîşaneye erdî ya vê baweriyê ye. Heta îro jî, gelek kes dema dikevin tengasiyê, hawar û gaziya xwe dibin Çil Pîrozan, alîkariya wan dixwazin û di duayên xwe de gazî wan dikin. Di demên berê de li Çiyayên Çilan pêşkêşkirina qurbanan, li vê derê bi niyeta baş dua kirina wan nîşaneya baweriya vê civakê dide xuyakirin. Li gorî efsaneyan ku tê bawerkirin Çil Pîrozên li vir dicivin, erkê wan parastina gel û bajêr ji xerabiyê ye. Di demên berê de her sal, di cejnên wekî Nevroz û Xidirelez de, mirov diherikîn Çiyayê Çilan û bi rîtuelên cuda hêvî û xwestekên xwe dikirin. Lewma jî dema em berê xwe didinê ev kevneşopiyên ku bi sedsalan domiyane û ev cihê bîr û baweriyê ku ji vê çand û baweriyê re malovanî kirine pêwîste bê parastin.
Navê Çiyayê Çilan ji ku tê?
Navê Çiyayê Çil ji peyva “Çil Pîrozî” tê, ku di baweriya gel de cihekî girîng digire. Hejmara “Çil” ne tenê hejmarek e; ew di gelek baweriyan de sembola pîroziyê, tevahîbûnê û temamiya giyanî ye. Her wiha di çandên Rojhilata Navîn û Mezopotamyayê de, hejmara “Çil” bi gihîştin, hevsengî, berdewamî û pîroziyê ve girêdayî ye.
Di baweriya kurdan de wateya hejmara çil
Di baweriyên kurdan de, hejmara “çil”, mîna gelên din ên Rojhilata Navîn, wateyeke sembolîk a kûr hildigire. Çil, ku wekî hejmara dem, sebir, gihîştîbûn û veguherînê tê hesibandin, pir caran di vegotinên gelêrî de di çarçoveyeke mîstîk û metafizîkî de xuya dike. Di nav kurdên elewî de, di baweriyên Yarsanî û Ehlê -Heq de, Civîna Çil kesan avayekî doktrînal a girîng e ku tê bawerkirin ku çil pîroz dicivin û digihêjin raza heqîqetê. Bi heman awayî, vegotinên çil rojên êş, şîn, an rêwîtiyên giyanî di efsaneyên civakî de pir hene. Bi taybetî di kevneşopiya dengbêjiyê de, pîrozên ku çil rojan hildikişin çiyayan di dawiya vê serdemê de bi hişmendiyeke guhertî vedigerin. Di vî warî de, “çil” ne tenê hejmarek e; ew ezmûneke giyanî, paqijiya manewî û îfadeya gihiştina raza heqîqetê ye.
Ev wateya sembolîk bi Çiyayê Çilan re deng vedide. Ji bo gelê kurd, ev çiya ne tenê wekî “Çiyayê Çilan” tê zanîn, di heman demê de wekî cihê pêkanîna îbadetên çil rojî, cihê rêûresmên baweriyê jî tê zanîn. Ji ber vê yekê hejmara çil di bîra kolektîf ya civakê de tê wateya pîrozî û rêzdariyê.
Pira Deh Derî û rêya ber bi Çiyayê Çilan ve
Di navbera Çiyayê Çilan û navenda bajarê Amedê de Pira Dehderî heye. Pira dîrokî ya Deh Derî ku li ser Çemê Dîcleyê ye, ne tenê wekî berhemeke bêhempa ya endezyariyê tê hesibandin, di heman demê de wekî destpêka rêwîtiya manewî ya ber bi Çiyayê Çilan ve jî tê hesibandin. Ev pir ku di sala 1065an de di serdema Merwaniyan de hatiye çêkirin, di navbera navenda bajarê Amedê û Çiyayê Çilan de girêdaneke fîzîkî ava kiriye.
Lê belê, di nav civakê de tê bawerkirin ku derbasbûna vê pirê mirov ji tengahiyên dinyayî paqij dike û dest bi lêgerînek manewî dike. Bi taybetî di demên berê de di cejnên wekî Xidirellez û Newrozan de, mirov serê sibê zû di ser vê pirê re derbas dibûn da ku hilkişin çiyê, dua û daxwazan bikin.
Mirov dikare bêje ku gelek bawerî, çîrok û efsaneyên bajêr ên li ser vê Pira Deh Derî hene lê ji her tiştî wêdedir ew rista wê ya derbasbûna li ser ji bo mirovan gelekî girîng e. Wekî din, kemerên kevirî yên pirê wekî hilgirên demê yên ku bi avê re diherikin û efsaneyan di bîra gel de têne dîtin. Ji ber vê yekê, Pira Dehderî ne tenê avahiyeke mîmarî ye; ew ji bo xelkê Amedê kêliyeke veguherînê ye, deriyek e. Berî ku hilgirtina giraniya Çiyayê Çilan, derbasbûna ji vê pirê wekî rêûresmek amadekarî û paqijkirinê tê hesibandin.
Sêgoşeyeke xwezayî, mîtolojîk û manewiyatê
Çemê Dîcleyê û Baxçeyên Hevselê yên ku li binê Çiyayê Çilan cih digrin, hem ji hêla ekolojîk û hem jî ji hêla mîtolojîk ve ji bo vî çiyayê pîroz girîng in. Çemê Dîcleyê xwîna Mezopotamyayê ye! Bi hezaran salan e, şaristanî li dora vî çemî hatine damezrandin, pêşxistin û hilweşandin. Di vê çarçoveyê de, Dîcle ne tenê çavkaniyeke avê ye; ew çavkaniyeke efsane, dua, helbest û bîra kolektîf e.
Cihê Çiyayê Çilan ku li ser Dîcleyê ye faktoreke sereke ye ku pîroziya çiyê zêde dike. Li gorî efsaneyê, çil kesayetên pîrozên niyeta xwe bi nihêrîna Dîclê di ronahiya yekem a sibehê de pêk dianîn, duayên xwe bi rêya buhara ku ji çem derdikeve dişandin asîman. Ji ber vê sedemê, Dîcle bi navûdeng wekî çemê ku duayan hildigire tê zanîn.
Baxçeyên Hewselê, ku di navbera Çemê Dîcle û Sûrên Amedê de ne, sembola hezaran salan a çanda çandinî û keda gelêrî ne. Rastiya ku ev erdên berhemdar di bin sî û giyaniya Çiyayê Çilan de ne, vê derê hem pîroz û hem jî berhemdar dike. Li gorî baweriya gelêrî, her fêkiyeke ku li Hewselê tê çandin di bin bereketa van nirxên pîroz de geş dibe.
Ev sêgoşeya “Çiyayê Çilan, Çemê Dîcle û Baxçeyên Hewselê” sêgoşeya xwezayî, mîtolojîk û giyanî ya gelê kurd û çanda Amedê pêk tîne. Têgihîştina vê dîtinê wekî tevahî ji lûtkeya Çiyayê Çilan pîroziya cihê kûrtir dike. Ji ber vê yekê, ji bo xelkê herêmê, ew ne tenê cîhekî erdnîgarî ye, lê girêdaneke bi rabirdûyê re, vegotineke pîroz û kûrahiyeke giyanî ye.
Rist û giringiya stratekîk
Çiyayê Çilan di dîrokê de li ser rêyeke girîng a di navbera Mezopotamya û Anatoliyê de bûye. Rêyên karwan, bi taybetî li ser Geliyê Dîcleyê re derbas dibûn. Di demên kevnar de, ev herêm ku wekî deriyê Amedê (berê Amîda) ber bi rojhilat û başûr ve xizmet dikir, wekî xaçerêyekî ji bo danûstandina bazirganî û çandî xizmet dikir. Di vî warî de, Çiyayê Çilan ne tenê ji bo gelê herêmê, di heman demê de ji bo rêwiyan, bazirganan û yekîneyên leşkerî yên ku di herêmê re derbas dibûn jî wekî rawestgeheke stratejîk û manewî xizmet dikir.
Wekî din, ji ber ku ew li ser rêyên kevnar ên Zerdeştî û paşê yên Îslamî li ser Geliyê Dîcleyê ye, ew wekî rawestgeheke li ser rêwîtiyên mîstîk hatiye hesibandin. Ji ber hebûna xwe ya li qeraxa Çemê Dîcleyê hem wekî semboleke rênîşanê û hem jî wekî semboleke parastinê bûye xwedî cihekî girîng û taybet.
Manewiyata çiya
Ji serdema berî Îslamê ve, Çiyayê Çilan ji bo baweriyên curbecur cihekî pîroz bûye. Bi taybetî di baweriya Zerdeştiyê de, ev gir wekî cihekî pîroz ê bi xwezayê re yekbûyî hatiye hesibandin. Di Zerdeştiyê de, agir, ronahî û bi taybetî roj sembolên îlahî ne, û bilindahî bi vê pîroziyê ve girêdayî ne. Ber bi rojhilat ve çûna Çiyayê Çilan û cihê wê ku tîrêjên yekem ên rojê distîne, nîşan dide ku ev çiya dibe ku di demên kevnar de wekî cihekî rîtuelî hatibe bikar anîn.
Li başûrê rojavayê Amedê, li ser Çiyayê Çilan, li qeraxa Çemê Dîcleyê, cihekî wekî ziyaret tê hesibandin heye. Ev cih hem ji hêla Xiristiyan û hem jî ji hêla Misilmanan ve pîroz tê hesibandin û bi giranî ji bo bûyerên xweş, wek nexweşî, zewac û zarokanînê, tê ziyaret kirin. Li gorî efsaneyê, hestiyên çil pîrozan li Çiyayê Çilan e.
Di bîra gel de wateya çiya
Ji bo gelê kurd, Çiyayê Çilan di dîrokê de hem cihekî nasnameyê û hem jî yê bîranîna kolektîf bûye. Bi hezaran salan e ku ev çiya di baweriyên wan, mîtolojî, helbest û çîrokên gelêrî de cih digire. Ev lûtke, ku di wêjeya kurdî de wekî “Çiyayê Çilan” tê zanîn, bûye semboleke pîroz ku ji hêla gelek dengbejan ve tê behs kirin. Çiyayê Çilan di têkiliya kûr a gelê kurd bi xwezayê re navendeke xwezayî û wateyê ye. Ji bo kurdan, çiya ne tenê bilindahiyeke erdnîgarî ye, di heman demê de cihekî berxwedanê, bîranînê, azadî û pîroziyê ye jî. Di vê çarçoveyê de, Çiyayê Çilan di mîtolojiya herêmî de wekî cihekî ku “mirov û kesên pîroz lê dicivin” cih digire.
Çiyayê Çilan ne tenê çiyayekî di bîra Amedê de ye; ew hilgirê efsane, bawerî û bîra kolektîf e. Wekî yek ji deverên kêm ên ku cihêrengiya çandî ya Kuristanê nîşan dide, parastina wê ne tenê ji bo gelê herêmê, di heman demê de ji bo tevahiya mirovahiyê girîng e.
Ji bo civakê ev der di serdemên berê de çiyayekî xwestekan bû. Di bin her kevirî de çîrokek hebû. Niha, ne kevir û ne jî çîrok nemaye. Ev çîrok bi zelalî nîşan didin ku ev herêm ne tenê xwedî girîngiya fîzîkî ye, di heman demê de xwedî girîngiyeke giyanî ye jî. Lê belê niha veguheriye rewşeke cuda.
Ev herêm hema bêje ji rantê re hatiye vekirin û li qeraxa Çemê Dicleyê, derdora Pira Deh Derî, Çiyayê Çilan û Bexçeyên Hewselê ji kafe û restoranan mirov nikare pê dakeve. Ji bo civakê ew cihên pîroz û bi nirx veguheriyê cihê dagirkerî û binpêkirina nirxan.
Pirsgirêkên heyî
Pirsgirêkeke din a li herêmê qirêjiya jîngehê ye. Bi taybetî di dawiya hefteyê de, hin komên ku diçin geştê (Seyranê) şûşeyên araqê, bermayiyên plastîk û zêrikên xurekên pakêtkirî li herêmê dihêlin. Ev jî bêrêziya li pêşberî xweza û nirxên civakê dide xuyakirin ku pêwîst e pêşî li vê nêzîkatiyê were girtin.
Çareserî
Wekî encam; Çiyayê Çilan ne tenê herêmeke xwezayî ye ji bo Amedê; Ew hêmanek nasnameya çandî, nirxekî giyanî ye. Lazim e ku ev der bi fermî wekî cîhekî mîrateya çandî were naskirin û rêxistinên sivîl di vê mijarê de bi rista xwe rabin.
