Tarîxê Kurdîstanî de xeylêk merdimê xirt, mêrxas û têkoşerî ciwîyayî. Înan ra di merdimî, yanî Ana Zarîfa û Alîşêr wayîrê cayêkê girîngî yê. Karakter û qerardarîya înan hema zî mîyanê kurdan de vengêkê pîlî vejenê. Yew têkoşîn û xoverdayîşê cinîyan sembolîze kena, o bîn şîîranê xo reyde, ziwananê xo reyde merdimê roşnvîr û welatperestî sembolîze keno. Yew de ruhê cinîyanê kurdan est o, ê bînî de ruhê camêrdê kurdî est o. Di ruhî seserra XX. de yew bîyî û tarîxê egîtîye nuşt.
Gama ke peynîya Dewleta Osmanîyan ameye, Kurdîstan de zî rewşe bedilîyaye. Kurdan waştêne ke ameyoxê xo dîyar bikerê. Na çarçewa de kurdan serra 1918î de hukmatê Stenbolî reyde pêvînayîşî kerdî. Hukmatê tirkan awankerdişê otonomîya Kurdîstanî qebûl kerd. Dima ra Parîs de konferanso ke kurdî temsîlkarê xo Şerîf Paşayî reyde beşdarê ci bîbî, dest pêkerd. Netîceya konferansî de serra 1920î de peymana Sevrî ameye îmzekerdene, la şertê na peymane seba kurdan munasib nêbîyî. Goreyê na peymane Kurdîstano otonom ameyêne ronayene, sînorê xo zaf qij bîyî û heme herêma kurdan temsîl nêkerdene. Coka kurdan Peymana Sevrî zêde nêecibnaye. Mîsal Xalid Begê Cibrî na peymane rexne kerde û seba azadîya pêro Kurdîstanî dest pê xebata sazkerdişê Cemîyetê Azadîya Kurdîstanî kerd. Xora yeno zanayene ke nê cemîyetî serra 1925î de xoverdayîşê Şêx Saîdî organîze kerd.
Xoverdayîşê Qoçkirî
No dem Anatolîya de têgêrayîşo ke Mustafa Kemalî serekîya ci kerdene, dest pêkerdbî. Bêguman kurdan plan kerdêne ke bi destê nê têgêrayîşî biresê armancê xo. Na çarçewa de kurdanê Dêrsim û Qoçkirî îdareyê Anqara rê telgrafêk erşawit û ci ra statu waşt. Labelê îdareyê Mustafa Kemalî cewabêko nêbîyaye da. Dima ra wusar 1921 de Qoçkirî de xoverdayîş qewimîya. Nê xoverdayîşî de Ana Zarîfa û Alîşêrî qehremanîya pîle ramojnaye. Çi heyf ke Xoverdayîşê Qoçkirî bin kewt û dewleta tirke şîdet şuxilna.
Îxanetê Rayberî
Ana Zarîfa û Alîşêr Qoçkirî ra tepîya derbasê Dêrsimî, kişta Seyîd Rizayî bîyî. Tîya de fekafek 16 serrî mendî û mîyanê eşîranê Dêrsimî de rêxistinbîyayîş viraşt. Nê mîyanî de dewleta tirke çax kerd de Dêrsim de fikrê azadîye serre bi serre pîl beno. Coka plan kerd ke nê fikrî asteng bikero û şîyayîşê azadîye bixeripno. Nê konteksî de serra 1926î ra heta serra 1937î xeylêk raporê ke çinkerdişê şarê kirmancî, nasname û kamîye formule kenê, ameyî amadekerdene. Netîce de artêşa tirke wusar 1937 de hêrişê Dêrsimî kerd û mîyanê 2 serran de cinîye, camêrd û domanî tede bi hezaran dêrsimijî qir kerdî. Ana Zarîfa û Alîşêrî zî Xoverdayîşê Dêrsimî de ca girewt. La peynîya îxanetê birazayê Seyîd Rizayî Rayberî de çi heyf ke 9ê temmuza 1937î de Koyê Tujîkî de bi hovî ameyî qetilkerdene.
Welatê şêran: Dêrsim
Ewro şaro kurd rûmetê xoverdayîşê Ana Zarîfa û Alîşêrî newe ra fam keno. Eke ewro seba azadîye hişmendîya neteweyî est a, eke ewro kurdî wayîrê ziwan, nasname û kulturê xo vejînê, nê çîyan de mêrasê xoverdayîşê Ana Zarîfa û Alîşêrî est o. Alîşêr yew şîîra xo de vano ke “Dêrsim welatê şêran o, luyî denêkewenê, sirê raştîyan o, aqlî nêresenê ci”. Ewro welatê ma vera luyan xo paweno, sirê xo paweno.
