Xoverdayîşê Şêx Saîdî ra tepîya seserre vîyarte, hema zî tesîrê nê xoverdayîşî mîyanê şarê kurdî de domîyeno. Hema zî şarê ma bala xo anjeno înanê ke tewrê nê xoverdayîşî bîyî û bedelê giranî dayî. Tornê înan bêguman têkoşînê bapîr û dapîranê xo vîr ra nêkenê û bi xorînîye analîz kenê.
Xoverdayîşê Şêx Saîdî Amed ra heta Dêrsim û Erzîrom vila bîbî. Xeylêk merdimê namdarî beşdarê nê tevgerî bîyî. Înan ra yew Şêx Şerîfo ke cepheyê Xarpêtî rê fermandarîye kerde, bî. Şêx Şerîf eslê xo de dewa Kelaxsî ya qezaya Dara Hênî ya Çewlîgî de ame dinya. Ey Pali, Sêrt û Rojhelat de perwerdeyê medresa girewt û ziwanê sey osmankî, erebî, farsî û kurdî (kurmancî, kirmanckî) zanayêne. Şêx Şerîfî bitaybetî Şerê Dinya yê I. de Cepheyê Çewlîgî de sey fermandarê elaye pijiqnayîşê artêşa rûse de rolêko girîng kay kerd. Gama ke xoverdayîşê Şêx Saîdî dest pêkerd, Şêx Şerîf zî nêzdîyê nê tevgerî bî û 13yê sibata 1925î de Xarpêt de beşdarê xoverdayîşî bî. Badê ke tevger bin kewt, Şêx Şerîf anjîya herêma Az-Metanî û tîya de bi hetkarîya dewijan stargeh de mend. Çi heyf ke derheqê ey de îxbar virazîya, Şêx Şerîf tepişîya û sewqê Mehkemeya Îstîklalî ya Dîyarbakirî bî. Şêx Şerîf 29ê hezîrane de Amed de ame daliqnayene.
Şêx Şerîf û Hesen Xeyrî Beg
Seba mi nameyê Şêx Şerîfî xeylê muhîm o. Çike bapîrê mi Hesen Xeyrî Begî zî cepheyê Xarpêtî de Şêx Şerîfî rê hetkarîye kerde. No dem Hesen Xeyrî Beg dewa Huseynîkî ya Xarpêtî de mendêne. Şêx Şerîf ey reyde pêvînayîş keno û derheqê tayê eşîranê Dêrsimî yê ke piştî nêdanê tevgerê Şêx Saîdî de gerre keno. Hesen Xeyrî Begî rê vano wa ê pîya eşîranê Dêrsimî rê mektubêke binusê û bierşawê. Netîce de mektubêke nusîyaye û bi nameyê Celalzade Mehmet Efendî erşawîyaye. Na mektube şina Xozat û nêresena destê Celalzade Mehmet Efendî. Eksê ci kewena destê tirkan. Na mektube badê cû sey bahane ameye şuxilnayene, Hesen Xeyrî Beg û Celalzade Mehmet Efendî Teşrîna Peyêna 1925î de ameyî dardekerdene.
Cuya Hesen Xeyrî Begî
Lajê Murs Axayî Hesen Xeyrî Beg 1881 de dewa Axzunîkî ya Xozatî de ame dinya. Ey Axzunîk de perwerdeyê medresa girewt û dima ra serra 1892yî de Stenbol de Wendegehê Eşîran de perwerdeyê xo domna. Badê ke serra 1898î de Harbîye ra mezûn bî, artêşa Dewleta Osmanî de tayê wezîfeyî girewtî. Hesen Xeyrî Begî wezîfeyê leşkerî ra ber wareyê sîyasetî de zî ca girewt û parlamenterîye kerde.
Cumleya peyêne
Bi kilmî ruhê Şêx Saîdî yo xoverdayox na seserre de zî ma kurdan rê serkêşîye keno û raya ma roştî keno. Ey û embazanê ci seba azadîya Kurdîstanî bedelê giranî dayî û ma rê mêrasode bêhempa verada. Ganî ma qîymetê nê mêrasî bizanê û têkoşînê înan raver berê. Gama ke Şêx Saîd Amed de ame daliqnayene, cumleya xo ya peyêne wina bîye: “Ê do axê biza estrîyine biza bêestrîyine ra bivejê”.
