Di encama Peymana Aştiyê ya Lozanê de ku di 24ê Tirmeha 1923an de hat îmzekirin, axa Kurdistana etno-cografîk di navbera Tirkiye, Iraq, Îran û Sûriyeyê de hat dabeşkirin. Ji ber gelek sedeman, di nav de zordariya siyasî ji aliyê hikûmetên welatên ku li jor hatine behs kirin, hin Kurd neçar man ku koçber bibin. Ji bo parastina nasnameya xwe ya neteweyî, Kurd li derveyî welêt di dîyasporayan de bûn yek û rêxistinên giştî avakirin. Piraniya wan bi beşdariya rasterast a partiyên Kurdî hatin damezrandin, ku pirsgirêkên piştgiriya darayî ji bo çalakiyên ku ji hêla rêxistinan ve têne lidarxistin girtin ser xwe.
Piştî hilweşîna Yekîtiya Sovyetê, gelek Kurd neçar man ku ji axên komarên berê yên wê derkevin. Yên ku man, rêxistinên giştî û çandî ava kirin ku armanc û hedefên wan bi bingehîn yek in. Di destûra hema hema her rêxistinê de tê gotin ku ew ji bo parastin û pêşxistina çanda resen a Kurdî hatiye afirandin. Piraniya rêxistinan, di çarçoveya erkên xwe de, pirsgirêkên têkildarî çalakiyên perwerdehî û weşanê çareser dikin. Rêxistinên Kurdî li ser mijarên ku bi awayekî bi pêvajoyên siyasî yên ku li axa Kurdistana etnocografîk diqewimin ve girêdayî ne, maseyên gilover, semîner û konferansan li dar dixin. Komele ji bo piştgiriya serokên xwe yên siyasî mîtîngan li dar dixin. Ji ber ku ne hemû Kurd welatiyên welatê ku lê dijîn in, rêxistinên giştî pir caran wekî navbeynkar di navbera wan û xizmetên hikûmetê de li ser mijarên koçberiyê tevdigerin. Ji bo ku têkiliyên toleransê bi nûnerên netewe û gelên din re biparêzin, nûnerên rêxistinên Kurdî festîval û pêşangehên çanda Kurdî li dar dixin. Gelek caran, rêxistinên biçûk di nav komeleyan de dibin yek, ku li gorî statuya xwe, xwedî hêzên berfirehtir in.
Li başûrê Kazakistanê, bi taybetî li herêmên Almaty, Chimkent û Jambul, nêzîkî 100 hezar Kurd dijîn. Navendên çandî yên Kurdî yên ku berê di sala 1993an de hatine damezrandin di Komeleya “Yekbûn” de hatin yek kirin. Di sala 1999an de, navê Komeleyê bû “Berbang”. Rojnameya “Kurdê Zana” û kovara edebî û rojnamegeriyê “Nubar” di bin wê de hatin damezrandin. Di heman demê de bi Komeleyê re, “Yekîtiya Rewşenbîrên Kurd” a ku di sala 1995an de hatibû damezrandin dixebite. Di sala 1993an de, bi navê “Niştiman”, “Komeleya Kurdên li Komara Kirgizistanê” hate damezrandin. Paşê, li gorî fermana hikûmeta welêt a li ser navê hemû Komeleyan bo Komeleyên Giştî, navê komeleyê bû “Komeleya Giştî ya Kurdên Komara Kirgizistanê”.
Li Gurcistanê, di destpêka sala 2000an de, “Weqfa Navneteweyî ya Parastina Maf û Mîrata Olî-Çandî ya Kurdan” hate saz kirin. Yek ji armancên weqfê vejandina qadeke yekgirtî ya zimanî û çandî ya Kurdî li Sovyetê ye. Li Ukraynayê, rêxistinên giştî yên Kurd di sala 1995an de “Komeleya Mîdyayê’’ avakir. Li ser hejmara Kurdên ku li welêt dijîn, daneyên rast nîn in. Li gorî materyalên ji medyaya Kurdî, li Ukraynayê bi qasî 20 hezar Kurd hene.
Kurd bi giranî ji komarên Asyaya Navîn û Qafqasyayê tên Rûsyayê. Piraniya Kurdan li başûrê Rûsyayê dijîn. Li Herêma Krasnodar, Stavropol, Komara Adîgey û hwd. Niha nûnerên zêdetirî 120 neteweyan li Herêma Krasnodarê dijîn ku di nav wan de dîyasporaya Kurd cihekî girîng digire. Li gorî texmînên xav, ji 10 heta 12 hezar Kurd li herêmê dijîn ku ji %20 zêdetir ji wan ne destûra rûniştinê ne jî hemwelatîbûn heye. “Otonomiya Neteweyî-Çandî ya Kurd a Herêma Krasnodar Mîdya” di sala 1998an de hate damezrandin. Her wiha li Herêma Krasnodar, “Rêxistina Giştî ya Herêma Krasnodar a Dostaniya Gelên Rûs û Kurd” û “Civaka Herêma Krasnodar a Çanda Kurd a bi navê Ehmedê Xanî” bi serkeftî dixebitin. Zêdetirî 12 hezar Kurd li Herêma Saratovê dijîn. Otonomiya Neteweyî-Çandî ya Kurd li wir hate damezrandin. Li herêmê pênc navendên çandî û sê dibistanên Yekşemê hene. Nêzikî 72 malbatên Kurd li Navçeya Krasnokutsky ya Herêma Saratovê dijîn. Navenda Neteweyî ya Kurd “ Zîlan” li navçeyê dixebite. Şaxa Herêma Tambov a Otonomiya Neteweyî-Çandî ya Federal a Kurdên Federasyona Rûsyayê “Ayntav” di sala 2000an de hate damezrandin. Zêdetirî 3 hezar Kurd li herêmê dijîn. Dibistaneke Kurdî bi beşdariya rasterast a rêveberiya şaxê hate vekirin. Şax bi awayekî çalak bi otonomiyên din ên neteweyî-çandî yên Kurd ên li Rûsyayê û her wiha bi komeleyên din ên neteweyî re hevkariyê dike.
Di 5ê Kanûna 1994an de, Yekîtiya Navneteweyî ya Komeleyên Giştî yên Kurd hate damezrandin. Piraniya rêxistinên jorîn di nav xwe de digirt. Niha, 15-20 hezar Kurd li Moskowê dijîn. Civaka Neteweyî ya Kurd a Moskowê ji sala 1994an vir ve heye. Ji sala 1996an vir ve, ew wekî Mala Kurd tê zanîn. Ew bi awayekî çalak xebatên civakî-çandî û perwerdehî dimeşîne, civîn û danûstandinan li dar dixe, her wiha rojnameya ‘’Kurdistana Azad’’ û ajansên dîjîtal ji bo weşanê amade dike.
Otonomiya Federal a Neteweyî-Çandî ya Kurdên Federasyona Rûsyayê di sala 2000an de li Moskowa hate damezrandin. Hin ji xalên sereke yên Destûra otonomîyê ev in: vejîn, parastin û pêşxistina çanda neteweyî, lêkolîna ziman û dîrokê, parastina adetên neteweyî, parastina maf û berjewendiyên rewa yên endamên otonomîyê di dezgehên hikûmetê û rêveberiyê de li gorî qanûnên heyî.
Kurd li axa Yekîtîya Sovyetê ya berê dijîn, rêxistin û tevgerên jinan jî ava kirin, armanc û hedefên wan pir caran ji komeleyên giştî wêdetir diçin. Ji bilî pêşxistina perwerdehiyê û parastina mîrata çandî û mafên jin, jinên Kurd bi awayekî çalak beşdarî siyasetê dibin. Bi vî awayî, di sala 2015yan de “Tevgera Jinên Kurd a Rûsya û Welatên Sovyeta Berê” li Moskowê hate damezrandin û li herêmên ku Kurd lê dijîn rêxistinên jinan jî saz kirin.
