Gama ke dewleta tirke ronîyaye, vera Dêrsimî dişmenîya xo mojnabî. Bi taybetî demê Qirkerdişê Qoçkirî de hêzo bêsînor şuxilna, waştişanê kurdanê Dêrsimî û Qoçkirî rê cewabêko xirab da. Na hişmendîya cîyakere bado bi Planê Islahatî yê Şerqî ramîyaye. Goreyê maddeya 14. ya nê planî îdareyê Mustafa Kemalî waştêne Dêrsim de wendegehanê leylîyan û kenekan abikero. Çike armanc çinkerdişê ziwan, kultur û nasnameyê kirmancan bî. Serdestan plan kerdêne ke bi taybetî kenekê kirmancî cade ziwanê xo vîndî bikerê, bizewijê û tirkî bimusnê domananê xo. Bi kilmî planê serdestî xeylê binkor bî.
Serra 1926î de mufettişê mulkîye Hamdî Begî, Dêrsim sey “kule” pênas kerd. Ey pêşnîyaz kerdêne ke wa Dêrsimî ser o emelîyet bivirazîyo. Na çarçewa de bi destê Şukru Kaya, Îsmet Înonu û Îbrahîm Talî Ongorenî raporê bînî zî ameyî amadekerdene. Tayênan vatêne ke wa vera dêrsimijan polîtîkaya “tenkîlî” bêro destpêkerdene, tayênan zî pêşnîyaz kerdêne ke wa rayîrî û wendegehî bivirazîyê, polîtîkaya tirkkerdişî bêro caardene.
Serra 1935î de bi bedilnayîşê nameyê Dêrsimî polîtîkaya îmha ya dewleta tirke dest pêkerd. Hêzê serdestî qerarê tenkîlî dabî. Nêwaştêne ke îradeyê kirmancan bişinasno. Nê serranê peyênan de propaganda kenê ke qaso ke dêrsimijan vera dewlete serra 1937î de xover dayo û coka dewlete hêz şuxilnayo. Na propagandaya sîya ya. Eşîranê Dêrsimî xora çekê xo zafane teslîm kerdbî. Vera dewlete serewedaritiş çin bî. Dewlete qerarê Dêrsimî rew ra dabî. Yanî qeraro ke heyetê wezîran 4ê gulana 1937î de girewtbî, destpêk nîyo. Vîyarte û bingeyê nê qerarî est bî. Meseleya Dêrsimî têna menganê verênan ê 1937î nêameye rojeve. Tarîxê dişmenîya dewlete demê Împaratorîya Osmanî ra dest pêkerdêne. Coka 4ê Gulane leteyê polîtîkaya qirkerdişî ya derge bîye.
Tayê vanê Terteleyê Dêrsimî de hayîya Mustafa Kemalî çin bîye, tayê vanê Fevzî Çakmak “birehm” bî. Baxusus Dêrsim de tayê dormeyî xo xapinenê. Nê çîyî raştîya qirkerdişî çewt kenê. Hinî heme belge û şahidî ramojnenê ke sere de Mustafa Kemal, Îsmet Înonu, Celal Bayar, Kazim Orbay, Şukru Kaya, Fevzî Çakmak, Abdullah Alpdogan û Sabîha Gokçen sucdar ê û kerdoxê qirkerdişê Dêrsimî yê. Nê konteksî de waştişnameyê Haydar Kango ke xeylêk merdimê xo dewa Axzunîkî ya Xozatî de vîndî kerdê, bale anjeno. Kang nê waştişnameyê xo de nuseno Azxunîk de 170 merdimî ameyî qirkerdene. Mîyanê înan de 7ê ci gedeyî, 12 merdimê Kangî bi koyî kişîyayî. Ey waştişname de dîyar kerdêne kerdoxî bêrê cezakerdene.
Qirkerdiş ra pey 88 serrî derbas bîyî, hema zî îqtîdar nê qirkerdişî înkar keno û raştîya dejdayoxe reyde nêno têrî. Yan vano “heya ma seba estbîyayîşê Komare qir kerd, kirmancan heq kerd”, yan vano “Nê ma çîyêk nêkerd, ma têna vera serekanê eşîran têgêrayî”, yan zî vano “heya ma şar qir kerd, bêrê ma xo vîr ra bikerê”. Dêrsimijî, şaro kurd û dormeyê demokratîkî na hişmendîye qebûl nêkenê. Senî ke almanî Jenosîdê Yahudîyan reyde ameyî têrî, ganî dewleta tirke zî Terteleyê Dêrsimî roşnî bikero û bêro têrî. Kurdî nêeşkenê Terteleyî normalîze bikerê û heme xirabîyan xo vîr ra bikerê. Nîjadperestî se kenê wa bikerê, serê raştîye nêeşkenê binimê. Tîje pê lêzdik nêna nimitene.
