Zîndanan de heme binpaykerdişê heqan dewam kenê. Tepişteyî zaf nêweş ê û rewşa ci zaf giran a. La dewlete vera înan polîtîkaya dişmenane ana ca. Bi raporê ÎHD’yî 31ê adara 2020î ra nat zîndanan de 590 nêweşê giranî û 1564 nêweşî est ê. Goreyê Wezaretê Edaletî 2024 de 11 mengan de 709 tepişteyanê nêweşan cuya xo bedilnaye. Yewna hetê îdareyê zîndanî ra veradayîşê xeylêk tepişteyan ame vindarnayene. Ancî înfazê xeylêk tepişteyanê sîyasîyan ame veşnayene. Bi kilmî zîndanan de teda û zextê girdî est ê.
Hemsereka MED TUHAD-FED’î Pinar Sakik Tekîne derheqê rewşa tepişteyanê sîyasîyan de rojnameyê ma rê çend ercnayîşî kerdî. Tekîne dîyar kerd ke tecrîd hem Girawa Îmrali de hem zî zîndananê bînan de her hetî ra domîyeno û wina qisey kerd: “Zîndanan de her tewr binpaykerdişê heqan est o û her roje binpaykerdişê bînî qewimîyenê. Na çarçewa de goreyê Mehkemeya Heqanê Merdiman a Ewropa her merdim wayîrê heq û huqûqî yo, çew nêeşkeno bi hawayêko keyfî ceza bido merdimê bînî. Eynî vatiş qanûnê bingeyî yê Tirkîya de zî est o. Ma eşkenê binpaykerdişanê heqan ser o çend nimûneyan bidê. Mîsal înan ra yew heqê hêvî û azadî yo. Şima zî vînenê Rayberê PKK’yî Abdullah Ocalan hema serbest veranêdîyo û tecrîd ramîno.”
Zîndanê neweyî virazîyenê
Hemsereke Tekîne ard ziwan ke zîndanê neweyî virazîyenê û nîya vat: “Hînî ê nêeşkenê zîndanan rê name bivînê, alfabe de herfî qedîyayî. Zîndanan de hetê psîkolojî û werdî ra îmkanê xirabî est ê. Zaf cayan de nêweşî nêeşkenê awa werdî bigîrê, şêrê nêweşxane û derman bigîrê. Wexto ke şinê nêweşxane, wezîfedarê zîndanan înan rût û repal kenê. Keyeyê ke şinê û merdimanê xo zîyaret kenê, xeylêk zehmetîyan anjenê û raştê sehnayîşanê tengan yenê. Bi taybetî tepişteyanê sîyasîyan herêmê ke dûrî de yê rê surgun kenê ke keyeyanê xo ra dûrî bimanê. Zîndanan de yew menge de hîrê reyî odayan sehnenê û bi zorî hûmaritiş est o. Tepişteyê sîyasî TV û Radyo ra feyde nêvînenê. Keyeyanê înan ra tayê nameyî erşawîyenê û seba ke nê nameyî kurdî yê, zaf tengasîye anjenê. Seba hîjyen û pakîye malzeme nêdanê û xeylêk pereyan gênê. Îdareyê zîndanî dest nano pereyanê ke teber ra yenê ser.”
Heqê cinîyan
Tekîne da zanayene ke bi taybetî heqê cinîyan yenê binpaykerdene û wina dewam kerd: “Vera cinîyan binpaykerdişî di qatî domîyenê. Cinîyî wexto ke şinê nêweşxane, raştê muameleyanê xiraban yenê. Hetê hîjyen û pakîye ra cinîyî qet feyde nêvînenê. Wexto ke îdare odayan sehneno, gardîyanê camêrdî vera cinîyan bi hawayêko xirab têgêrenê. Tîya de bêwijdanîye û bêedaletîye est ê.”
Nêweşî cuya xo bedilnenê
Tekîne bale ante merganê zîndanan ser û wina qisey kerd: “Heta nika 709 tepişteyanê nêweşan cuya xo bedilnaye. Bi îstatîstîkê ÎHD’yî 1500 tepişteyê nêweşî est ê û nînan ra 600 kesî nêweşê giran ê. Tepişteyê ke zaf nêweş ê, nêeşkenê tedawî bivînê. Nêweşê qelb û pişike est ê, ê serbest veranêdîyenê û coka cuya xo bedilnenê. Ma bi nameyê MED TUHAD-FED’î veng danê pêro rayaumûmî ke ganî tepişteyê nêweşî yê ke rewşa ci zaf giran a, bêrê veradayene. Bi taybetî rixmo ke cezaya tepişteyanê nêweşanê ke 30 serrî yo zîndan de yê qedîyaya, ê bi keyfî veranêdîyenê û yew hucre de manenê. Eke ma nimûne bide; cezaya Soydan Akayê 30 serran qedîyaya û tede nêweşîya girane est a. La o veranêdîyeno. Oncîna emrê Siddik Gulerî 85 o. Guler nêweş o û têna nêeşkeno cuya xo biramo. Yewna Ozge Ozbek est a. Zafane înfazê tepişteyanê sîyasîyan yeno veşnayene. Serra 2020î de menga adare de seba înfazê newî tayê maddeyî bedilîyayî. Labelê tepişteyê sîyasî ci ra feyde nêvînenê. Hînê îdareyê zîndanî zemînê huqûqî ra vejîyayo, dekewto zemînê sîyasî û meşrûîyetê xo vîndî kerdo. Doktor û psîkologî kom benê û tepişteyanê sîyasîyan ra persanê xirabîyan pers kenê. Bi taybetî zîndanê Sîncanî de nê tewr bêhuqûqîyî est ê û kenê ke rewşa tepişteyan a psîkolojîke bixeripnê.”
Gamê sîyasî û huqûqî
Hemsereke Tekîne îfade kerd ke Vengdayîşê Rayberê PKK’yî Abdullah Ocalanî zaf muhîm o û tarîxî yo û wina dewam kerd: “Qabê komelî vurnayîş est o. Ganî qanûno bingeyî bibedilîyo û qanûnî newe ra bêrê viraştene. Ganî tepişteyê nêweşî bêrê veradayene, wareyê huqûqî û sîyasî de gamî bierzîyê. Nê warî de waştişê ma zî est o. Ganî keyeyê tepişteyan bêrê yew ca, raporanê gedeyanê xo bîyarê û ma înan rayaumûmîya mîyanneteweyî reyde pare bikerê. Yew zî ma vera bêhuqûqîye û bêvengîye vengê xo berz kenê, demê nizdî de çalakîye û nobeta roniştişî virazenê. Ganî nê warî de şar paştî bido nê çalakîyan.”
