Merdim eşkeno vajo ke ziwan qasê tarîxê merdimîye kahan o. Bênateyê merdiman de têkilîyî bi wasitaya ziwanî yenê kerdene. Merdim bi ziwanî tevgêrayîşê xo, fikir û ramanê xo ano ca. Tevgêrayîşê xo yê fîzîkî ra tepîşê heta ê hîsî, her çî bi ziwan yeno îfadekerdene. Helbet kê nêeşkeno vajo ke ziwan tena bênateyê kesan de yeno xebitnayene. Ziwan semedê heme gandaran unsurêko bingeyîn o. Coka nê tena bênateyê kesan de, ajalan ra tepîşê heta nebatan her tewirî, goreyê xo ziwanê xo awan kenê û şuxulnenê. Heta heta goreyê nêzdîbîyayîşê kuantumî, yanî bi fikiryayîşê kuantumîkî, her çî eslê xo de ganî yo. Goreyê nê fikrî eke her çî ganî bo, o wext beno ke ziwanê yew masa, defter, bardaxe… ûsn her objeyî zî est bo. Yanî merdim eşkeno vajo ke ça de gandarî bibo uca de ziwan est o.
Seke şima zî zanê merdim xora ganêko komelkî yo coka ziwan semedê merdiman wasitayêka muhîm a. Herkes bi ziwanê xo yeno dinya û cuya xo zî goreyê qeydeyanê ziwanê xo şuxulneno û domneno. Ziwan pergalêko ganî yo. Yeno dinya xo aver beno û goreyê şuxulîyayîşê xo zî ge-ge mîyanê demî de qedêno vindî beno. Merdim wexto ke yeno dinya bi ziwanê xo yê dayike cuya xo nas keno. Nasname, kesayet, hişmendî, xo her hetî ra averberdiş, cuye de ca dayîşê xo ûsn… Her çî girêdayeyê ziwanê dayîke yo. Ziwan, tewr muhîm zî ziwanê dayîke, tena semedê tekîlî nîyo helbet. Peynîya ci de tarîx, kultur, vîyarte, ameyox yanî hişêko gird est o. Yanî wexto ke ziwanêk vindî beno eslê xo de tarîx, kultur û bi esasî şarê ê ziwanî zî vindî beno.
Ziwanê dayîke tewr vernîye de nasname yo. Kiriştişê tarîx, kultur, vîyarteyê xo û awankerdişê ameyoxê xo yo. Wexto ke tutêk yeno dinya çi ke vîneno, yan zî tira çi ke aseno, bi ziwanê xo yê dayîke înan sembolîze keno û mana dano ci. Fikiryayîş û giseykerdişê xo goreyê şuxulnayîşê ziwanê xo yo.
Seke yeno zanayene, ronîyayîşê komare ra pey Tirkîya de hetê îqtîdarî ra xêncê ziwanê tirkî her ziwan ame qedexekerdene, şarê ke Tirkîya de ciwîyenê zî heme sey şarê tirkî ameyî pênaskerdene. Se serrî ra nat Tirkîya de kam ke bî îqtîdar, her hetî ra û bêmabêne kurdan û şaranê bînan ser o her tewir polîtîkayê asîmîlasyonî ramitî.
Îqtîdaran hewl da ke ziwanê kurdî komelî ra, şarî ra dûrî bifînê. Semedê nê zî hem ziwanê kurdî hem zî nasnameyê kurdî ser o her tewir polîtîkayê nêhesibnayîşî ameyî kerdene. Ziwanê kurdî sey ziwanêko nizm, sey ziwanêko bêerj, ziwanêko eyb ame vînayîş. Înan waşt ke bi şarî zî wina bidê qebulkerdene. Hende ke netîceyê nê polîtîkayan de êdî şarê kurdî zî wina nêzdîyê eslê xo û ziwanê xo bî.
Kitabê Waştî yê Murat Canşadî de hîkayeya “Ben Bu Gece Bir…” de zî bi esasî nê problemî ser o yeno vindertiş. Bi polîtîkayanê asîmîlasyonî, red û înkarkerdene şar ziwanê xo ra dûrî keweno, ziwanê xo ra şermayeno. No hetê komelkî û psîkolojîkî ra problemanê kompleksan zî vejeno orte helbet. Seke tirkî qiseykerdişê înan, înan keno “modern” yan zî “entelektuel”. Hîkaye de zî xora na babete ser o yeno vindertiş. Merdimêk hertim wexto ke embazanê xo reyde yeno têhet dest bi tirkî keno. Mesela çi beno wa bibo hema wazeno ke tirkî qisey biko û ca de ziwanê xo yê dayîke açarneno tirkî ser o. Nika ma nê paragrafanê hîkaye ser o çend erjnayîşan bikerê. “Wexto ke dest bi tirkî kerdêne, vengê xo kerdêne berz, çimî înan ser ra fetilnayêne, hukmê xo ronayêne. Tewir bi tewir çekuyê xerîbî têdima rêz kerdêne ke înan ci ra teba fehm nêkerdêne. Yew çekuye fehm bikerê çar çekuyan fehm nêkenê. Çimê xo fekê ey ra mendêne, sere kerdêne xo ver ra. Xora ey zî waştêne bi tirkîya xo ferq bifîno mabenê ey û înan. Coka roje bi roje ziwanê xo dahîna zêde kerdêne ‘giran’. Çekuyê henênî kerdêne mîyanê qiseyanê xo ra ke des luxatan ronê, manaya ci doz nêbena.’’
“Mesela çi beno wa bibo, dest bi tirkî kerdêne. Bi nezerê ey çîyo tewr muhîm tirkî qiseykerdişê ey bî. Qet goş nêdayêne hal mesela ra; qaşikê pîyazî ser o bo veng wedaritêne. Êyê dormeyî tirkî zanenê nêzanenê xemê ey nêbî.”
Nê paragrafî ma rê nawnenê ke mîyanê komelê ma de bi qiseykerdişê ziwanê serdestan, yanî seke bi ziwanê tirkî qiseykerdiş statuyê înan berz keno. Na rewşe zî ma rê nişan dana ke ziwanê xo yê dayîke nizm vînayîş merdimî keno bindestê kompleksan. Yewna zî karakter bi tevgêrayîşê xo yê winasî hetêkî ra zî wazeno ke êyê ke derûdorê ci de yê înan ser o hukmê xo rono. Merdim eke bi zanistî bifikirîyo, bingeyê nê probleman de seke tirkî de yeno vatiş “sömürge psikolojisi” est o. No ma rê nawneno ke nê problemî kesayetê merdiman de problemêkê kompleksî zî vejenê orte.
Nuştox reyna bale anceno ke bi polîtîkayanê asîmîlasyonî şar êdî xo bi xo asîmîle keno. Yanî êdî rasterast hewceyê dewlete nêkeno ke şar bêro asîmîlekerdene. Hîkaye de zî dewlete nêeşkena nê merdimî mecbur bika ke tirkî qisey biko, çunke êdî o/a xo bi xo ziwanê xo red keno/a û wazeno/a ke ziwanê tirkî qisey biko.
Hîkaye de karakter rojêk reyna embazanê xo reyde yeno têhet û dest bi tirkî keno ke vajo “Ben bu gece bir rüya gördüm” la vano “Ben bu gece …” û çekuye fekê ci de manena û nêeşkeno peynîya cumleya xo bîyaro. Çunke kirmanckî (zazakî) de zafane semedê çekuyanê “rüya” û “uyku” hewn yeno şuxulnayîş. La seba ke tirkî de nê çekuyî sewbîna mana de yê, karakter didilîye de maneno ke kamcin çekuye bişuxulno. Tewr peynî de cumleya xo bi no hewa “Ben bu gece bir uyku gördüm.” qedêneno û hîkaye zî tîya de qedêna.
Nuştox bi na hîkaye tewr peynî de wendoxan rê wina yew mesaj zî dano ke, merdim ziwanê xo yê dayîke ra dima kamcîn ziwanî çend bimuso zî reyna bingeyê fikiryayîşê xo sey ziwanê xo yê dayîke şuxulyeno. Reyna nuştox ma rê nawneno ke bi asîmîlasyonanê dewlete şar ziwanê xo ra şermayeno, ziwanê xo sey ziwano nizm vîneno. Ziwanê xo redkerdiş, ziwanê xo ra şermkerdiş problemanê sosyal, psîkolojîk tewr vernîye de zî problemanê kesayetî yê girdan vejeno orte. Na rewşe zî kesan keno bindestê kompleksan. Ziwan erjê kesî yo, erjê şarî yo ke ganî merdim her tim wayîrê ziwanê xo bivejîyo.19
