Di derûniyê de, tundî ji bo tenduristiya derûnî hêmaneke xeternak tê hesibandin û bandoreke girîng li ser jiyana laşî û civakî dike. Tundûtûjî cur bi cur kiryaran (laşî, derûnî, zayendî û yên din) li dijî mirov, heywan û xwezayê dihewîne. Ew wekî tevgerên zerardar ên ku ji bo tepeserkirin, tirsandin, zerarkirin û bêparkirina kesan a ji parastina wan tê pênase kirin. Tundûtûjî dikare bandorê li tenduristiya derûnî û civakî bike, kesan û di heman demê de tevahî kom an neteweyan bêîstiqrar bike.
Weki Nuh Bozkir jî tîne zimên ku, tundî jî bi awayên cur bi cur pêk tê( fizîkî, derûnî, zayendî, çandî, hestiyarî, devkî û aborî. Tundiya fizîkî êrîşên fizîkî yên rasterast ên wekî lêdan an jî bikaranîna çekan dihewîne. Tundiya derûnî bi reftarên gefxwar an jî destdirêjiya bêyî têkiliya laşî pêk tê. Şideta zayendî her şêwe tevgerên zayendî yên nedilxwaz dihewîne. Tundiya çandî ji rêûresmên zerardar an jî xirabkirina nirxên pîroz derdikeve holê.
Tundiya hestiyarî û devkî bi riya heqaretê pêk tê. Tundiya aborî bi kontrolkirina çavkaniyên darayî yên li dijî vîna kesek an civakekê derdikeve holê.
Nimûneyek dramatîk a tundûtûjiya bi motîfên siyasî, şewatên dûbare yên daristanên Kurdistanê ye. Ev şewatên ku hin bi çalakiyên siyasî derketine yan jî bi zanebûn bê kontrol hatine hiştin hem bandorê li hawîrdora xwezayî û hem jî li ser şert û mercên aborî û civakî yên herêmê dike. Kiryarên bi vî rengî bandorên psîkolojîk ên tundûtûjiyê diafirînin bi hestên bêçaretî û bêewlehiyê di nav gelê mexdûr de.
Bi qestî destpêkirina agir an jî bi zanebûn mudaxelekirina agirê heyî dikare wekî tundiyek psîkolojîk were dîtin. Welatek bi xwezayê welatek e û kiryarên bi vî rengî armanc dikin ku sînor û jîngehên wê yên xwezayî bisînor bikin an jî hilweşînin. Van kiryaran hestek bêçaretî û tehdîdê diafirîne, wan dike pîvanek girîng a tundiya derûnî. Ev cure wêrankirin ne tenê bandorê li jîngeha nebat, ajalan û mirovan dike, belkî ji ber mebestên derûnî yan jî ji ber sedemên siyasî û leşkerî jî dibe.
Ev awayê tundûtûjiyê ku li dijî herêmên kurdî tê kirin, bêewlehiyê di nava welatiyan de belav dike û aramî û aştiya wan dixe metirsiyê. Ji bo ku civaka kurd ji van tundûtûjiyê, bi taybetî jî tundiya dewletê baştir were parastin, tedbîrên berbiçav hewce ne:
- Bihêzkirina Civakê: Pêşxistina hevgirtina civakê dikare hestên bêçaretiyê kêm bike û hevgirtina civakî xurt bike. Înîsiyatîfên hevpar ên ku hevgirtina herêmî pêşdixin pir girîng in.
- Perwerdehî û ronakbîrî: Perwerde çekeke navendî li dijî tundiyê ye. Kampanyayên hişyariyê yên li ser maf, mekanîzmayên parastinê û çareseriya aştiyane ya pevçûnan dikarin alîkariya kêmkirina bandora tundiyê bikin.
- Heyama navneteweyî: Rêxistin û çavdêrên navneteweyî ji bo ku zextê li ser aktorên siyasî bikin û bi vî awayî kiryarên tundiyê kêm bikin divê ji rewşa kurdan agahdar bin.
- Alîkariya yasayî û mekanîzmayên parastinê: Gihîştina parastina hiqûqî û parêzeran ji bo ku mexdûrên tundiyê karibin mafên xwe bi dest bixin, pêwîst e. Sazkirina mekanîzmayên parastinê û pergalên bersivdana bilez dikarin li vir bibin alîkar.
- Pêşvebirina diyalogên aştiyê: Înîsiyatîfa diyalogê di navbera komên cuda yên etnîkî û siyasî de dikare bibe alîkar ku alozî kêm bibe û aştiya demdirêj pêşve bibe.
Bi pêkanîna van tedbîran mirov dikare civaka Kurd xurt bike û bibe alîkar ku tundî û bandora wê ya li ser civakê kêm bibe.
