Na seserre seba ziwanê kirmancan do seserra estbîyayîş yan çinbîyayîşî bibo. Yan kirmancî do vera serdestan têkoşîn bikerê û ziwanê xo bixelisnê, yan zî ê do berbanîya tirkperestîye bikerê. Yan kirmancî do vera her tewr asîmîlasyonî wayîrê ziwanê xo bivejîyê, yan zî ê do ziwanê kolonîzatoran bigurênê. Na çarçewa de ziwanê kirmanckî de her “berhem” muhîm o.  No hewte ma berê nuştox û şaîr Îbrahîmê Xaşxaşe cenit. Şaîro ke hema hema 15 serrî yo kirmanckî rê xizmetê pîlî keno derheqê ziwan, azadîye û têkoşînî de şîroveyê balkêşî kerdî.

Seke zanîyeno kitabê şîîran ê şima yo “Azad” yew serre ra ver weşanîya. Nê kitabî ra ver zî “Aşma Zerde” amebî weşanayene. Gama ke şima ziwanê xo de şîîran nusenê, çi hîs kenê?

Bi raştî sifte mi serranê 1976-1977an de bi zonê tirkî dest pê şîîran kerdbî. Çi hêf ke mi heyanî verê serranê 2010an na qeyde bi peroyodîk dewam kerd. Serranê 2000an ra dima mi pede pede dest pêkerd, şîîr û nuşteyê xo ge-ge bi kirmanckî nuştêne. Le verba 2010î (wendoxî qusirê mi de qayît mekerê, tarîx tam neno mi vîrî) de mi tirkî ra fek verda ra. Rojê mi şêmiga dergayê zonê Xizirî ra kelê xo birna û îqrar da ci, bi kirmanckî bi peryodîk şanikî, hakêtî, maqaleyî û şîîrî (beytî) nuştî. Nê serranê peyênan de mi bi şîîranê xo çend çalakîyanê edebîyatî de ca guret û xelatî guretî. Çalakîya Edebîyatê Huseyîn Çelebî ya serra 2014î de şîîra mi “Xwezîla” xelate gurete. Çalakîya Edebîyatê Huseyîn Çelebî ya serra 2017î de şîîra mi “Kewe” xelate gurete. Musabeqaya Hîkaye û Şîîranê Kirmanckî yê Kovara Vateyî ya serra 2020î de şîîra mi “Çimkewkine” xelate gurete.

Bi raştî nê xelatan ez hetê ra kerda bextewar. Heto bîn ra kî barê mi zêderî kerd giran. Aye ra dima mi ke şîîre nuşte, ez zaf dîqet keno. Şîîrê min ê nikayînî rind ê, xirab ê, ancax wendoxî qerar danê ci.

Tam kî na nuxte de, ez şîkîna cewabê persa to nîya bidî. Wexto ke mi xelatî guretî, zaf bîya şad. Mi ke zonê maya xo de nênuştêne, şitê maya mi, mi ra helal nêbîyêne. Wexto ke mi xelatî guretî, maya mi amêne çimanê mi ver û mi ra “lajê mi şitê mi to rê helal bo” vatêne.

Bi kilmî ez nê prosesî şîkîna nîya formûle bikerî, wexto ke ez zonê maya xo de nusena, maya mi bi rîhuyayîşêde gulinî êna çimanê mi ver û royê mi beno asan.

Goreyê şima kirmancî wayîrê zonê xo vecînê?

Çi hêf ke kirmancî wayîrê zonê xo nêvecîne. Tam kî na nuxte de ez wazeno balê wendoxanê rojnameyê “Xwebun” biancî tayê çîyanê muhîman ser. Seke zanîyeno UNESCOyî serra 2009î de derheqê “zonê ke binê xeta vîndîbîyayîşî der ê” de raporê xo yo peyên kerd ra eşkera.  UNESCO ê raporî de qalê zonê kê binê xeta vîndîbîyayîşî der ê, keno. Çi hêf ke ê zonan ra jû kî zonê ma kirmanckî/zazakî yo.

Zonê ma tengîye der o, verba çimanê ma can anceno, la çi hêf ke xemê kirmancan nîyo. Wexto ke ma sosyolojîyê kirmancan de nîya da vînenîme ke na nealaqadarîye bêsebeb nîya. Sebebê polîtîkî est ê, sebebê sîyasî û komelkî est ê. Merdim şîkîno nê sebeban rêz bikero, la wacîme nêkeno. Çend serrî raver ma bi nameyê “Înstîtutê Kultur û Ziwanê Kirmancî (Zaza)” sosyolog Îsmaîl Beşîkçî silaynabî. Birêz Beşîkçî panel de beşdaran ra “Gele dosta, çend serrî raver ez şîya Wan. Wan de mi hevalanê xo ra vat ke gele hevalê mi zereyê çend taxan ra, yanî cawo ke domanî est ê ra bifetelîyê. Domanî xo mîyan de kamcî zonî qese kenê, wazeno ke bimusî. Tabîî hevalan kî vatena mi kerde. Ma hîrê-çar taxan ra û çend parqanê domanan ra fetelîyayîme. Ez ke leyê domanan ra derbaz bîyêne, goşdarîya înan kerdene. La çi hêf ke domanan xo mîyan de tirkî qese kerdêne. Sosyolojî de nê halî ra trajedya vacîna. Yanî êno a mana ke asîmîlasyon serkewte yo” vatbî.

Tam kî na nuxte de ez kî wazeno ke wendoxan de haketê de xo pare bikerî. Nê serranê peyênan de ez şona welatê xo Gimgim. Welat de çiqas mi dest ra ame dewa ra cêreno, zê birêz Beşîkçî goşdarîya domanan keno. Perar, par û emser ez kamcî dewe ra cerane mi dî ke domanî hem xo mîyan de hem kî maye û pîyanê xo de bi tirkî qese kenê. Heto bîn de mi dî ke domanê ke teverê dewa ra amabî, seba ke kalik û pîrîkê înan tirkî nêzanayêne, çi hêf ke mabênê înan de ma û pîyan tercumanîye, yanî açarnayoxîye kerdene.

Zanox Konfûçyus “şima ke wazenê jû şarî kokbir bikerê, şima rê tanq û top hewce nîyo, zonê ey ke asîmîle kerd, xo ra beno kokbir” vano. Rewşa kirmanckî çi hêf ke nîya negatîf a.

Ma qet omid çin o?

Zê paradoksî aseno, la ez şîkîno vacî ke helbet est o. Omid nêxelesîyo hona. Zanîno zonî ser o xêlî dezgehî û şexsîyetî bi royê welatperwerîye zê “aktîvîstê kirmanckî” xebetînê. Yanî damara ma wa ke xo ver dana, hona candar a û seba ke zon nêmiro bêbîne xo ver dana. Helbet ke ez “teyna aktîvîstî zon xelesnenê” nêvano. Ez nê xusisî de vano ke “aktîvîstê zonî, seba ke kirmanckî/zazakî zonê perwerdeyî bibo, bêbîne xebetîyê”. Çimke ma zanîme ke “jû zon ke zonê perwerdeyî nêbo, mireno”.

Dawîye de ez wazeno bi kilmî nê prosesî nîya formûle bikerî: Wexto ke ma muqayese kerd vînenîme ke goreyê verî merhaleyêde rindî der îme. Hetê ra aktîvîst û alaqadarê kirmanckî nika kitaban/pirtûkanê şîîran, pirtûkanê haketan, şanikan û romanan nusenê, hetê ra kî seba perwerdeyê domanan goreyê mufredatê perwerdeyî bi royê pedagojîkî pirtûkan amade kenê. Heto bîn ra kî, seke cor de kî qale ci kerd, seba ke kirmanckî zonê perwerdeyî bibo, dest ra çi ame kenê.

No xusis de qesa min a peyêne, ameyoxê zonê ke zonê perwerdeyî nêbo û hetê domanan ra nêro qesekerdene çin o.

Seba averşîyayîşê ziwanî kamcî pêşnîyazan kenê?

Her çî ra raver kirmancî gereke samîmî bê. “Ma kam îme û çi wazenîme?“ xo ra bipersê, bi royê mîllî bifîkrîyê û gaman bierzê. Fikrayîşo mîllî zaf muhîmo. Ez nê prosesî şîkîna bi sernuşteyan nîya formûle bikerî: Kirmanckî çeyê xo de, sîyaset de, tenduristîye de, bazirganîye de, bazar de, yanî her ca de gereke zê zonê rojaneyî bişuxilnê. Seba ke şaredarî qursê kirmanckî bidê, kirmancî kotî de est ê gereke aktîv bixebetîyê û îdarekerdoxanê şaredarîyan de bikuyê têkilîye. Şaredarîyan zê mekteba zonî bişuxilnê. Nimûne, Şaredarîya Stenbolî ya Girde de bi mamosteyîya birêz Mutlu Canî de xêlî wexto ke qursê zonî êno dayene. No çîyode zaf muhîm o. Mi gore kirmancî kotî cûyenê muracatê şaredarîyan bikerê û seba ke qursê kirmanckî bidê, israrkerdox bibê. Dezgehê kirmancan gereke seba namzetanê xo qursê kirmanckî bidê. Roşnvîr, entelektûel, rojnameger, hunermend, sîyasetmedar, nîgarkeş û şaîrê kirmancan pêro pîya gereke kirmanckî zê zonê rojaneyî bişuxilnê ke zon raxelesîyo.

Sernameyê kitabê şima zî “Azad” o. Derheqê azadîye de çi fikrîyenê? Gelo bi şima azadîye çi ya?

Azadîye çekuyade îzafî ya, manayêde hîrayî de êna gurênayene. Biraştî termode zaf muhîm o. Perskî de “azade” ya. Ma na çekuye perskî ra gureta. Wexto ke ma etîmolojîyê çekuye de nîya da, manayê xo keso/a azade yo/ya. Azadîye, eslê xo de bi îradeyê xo qerardayen a û azade cûyen a. Destpêkerdena cûyeyê komelkî ra nat, însanan seba azadîye herdem xoverdo. Bindestîye, bêîradeyîye, koletîye qebul nêkerda. Bi vatişêde bînî, însanan seba fikrê azadî û azadîye heyanî ewro herdem xoverdo û bedelê giranî dê û danê. Merdim ke hardê xo de azad nêbo, cûye bêmana maneno, nemcet maneno. Tam kî na nuxte de ez şîkîna nê prosesi nîya formûle bikerî. Azadîye bi kilmî, bi îradeyê xo her derheq de qerardayen a û welatê xo de bi reng û vengê xo, xoser cûyayen a.

Şîîra “Hevalo” de şima qalê qetlîyaman kenê û bale anjenê Dêrsim, Mehabad û Helebce. Kurdî hema zî raştê zulmî yenê. Hemverê nê zulmî gelo çi bero kerdene?

Wexto ke ma korîdoranê tarîxê Kurdîstanî de fetelînîme, vînenîme ke tayê hadîseyî est ê ke morê xo do tarîxî ra. Seserra XX. ra raver kî xêlî hadîseyanê muhîman tarîx nuşto û morê xo do demî ra. La îta de ez nêwazeno detayan kuyî, hama bi sernuşteyan wazeno ke bahsê qetlîyamanê ke şîîra mi de ca gureto, bikerî. Seke êno zanayene, welatê baw û kalê ma Mezopotamya, her teyrê rê, her qewme rê virana xo kerde ra û ci rê bîye sitare. La çi hêf kê ma hardê baw û kalê xo de her qewme ra mixenetîye dîye. Na mesela mi jû şîîra xo de nîya nuştbî.

(…) Mi zê kewokan,

Kilama biratîya gelan qaqnêne,

Le to zê şewşewokan

Her rojê mi rê mezele kinitêne.

Çi hekmeta ke

Pelganê tarîxê gunekarî de,

Ti bîyêne “humanîst û hevî”

Ez kî bîyêne “narsîst û hovî”

Bi kilmekî ma qetlîyam û zulmî ra qederî çîyê nêdî. Bi sernuşteyan bi dore Qoçkirî de, Zîlan de, dima kî 1937/1938 de Dêrsim de, qetlîyamê xedarî amayî kerdene. Koledaranê bêbextan, yanî acemanê Îranî kî serekkomarê “Komara Mehabadî” Qazî Muhammed û di hevalê ey bi hovî 31ê adara 1947î de Meydanê Çarçira de eştî dare. Dima bi emrê Saddamî, hezanê dewleta dagirkere ya Iraqî, 16ê adara 1988î de ebi jahrê kîmyewî Helepce de hêrişê kurdan kerd, candarêk ranêxelesîya. Bi hezaran zaw û zeç, pîl û qij kurdî qetil kerdî.

Çar leteyanê Kurdîstanî de merdim çimdarîye keno ke “yewîye” çin a? Bi şima yewîye senîn virazîyena?

Seke mi qalê ci kerdbî, se serre raver, seba ke çar parçeyê Kurdîstanî de kurdî rêxîstîn nêbîbî, raştê qetlîyam û jenosîdan ameyî. Nika kurdî rêxîstinkerde yê û goreyê verî merhaleyêde rindî der ê. Nika entelektuelê xo, sîyasetmedarê xo û stratejîstê xo est ê. Karê dîplomasî de çiqas zafîyet û kemasîye est bo kî dewletî muhatab cenê. Wexto ke entelektuel û sîyasetmedarê kurdan bi refleksêde xurt û bi îradeyêde mîllî hereket bikerê û kurdan binê jû çatî de bîyarê pêser, kurdî miheqêq benê serkewte. O hez kî, qewete kî est a.

Şima şîîra xo ya “Hewar” serra 2014î de nuşta. Bi taybetî na şîîre de seba Kobanê hewar wazenê. Na şîîre ra dima 10 serrî derbas bîyî. Gelo Şorişê Rojava senîn ercnenê?

IŞÎDî wexto ke eşt ra Rojawa ser, kurdan bi îradeyêde xurtî verba IŞÎDî henî xoverda ke her kes şaş mend. Şerode giran virazîya. Zaw û zeçê kurdan bi îmanêde xurtî şew û roj Rojawa pawite, la bedelode giran kî da. Dawîye de IŞÎDo ke artêşa dewletan ver remêne, kurdan ard ra çokan ser. Dinya ceseretê kurdan ra şaş bî û bi sempatî kurdî teqîb kerdî.

Kurdî gereke çar çimanê xo rakerê û dormelayê mafê xo de bêrê têlewe û bi zanayene hereket bikerê. Seke Îbn-î Haldunî “cografya qeder a” vatbî, êndî cografya ma de qedero sîya nêbo. Cografyaya xo de, hardê xo de êndî nêmirîme, zaw û zeçê ma êndî nêmiro.

Îbrahîmê Xaşxaşe kam o?

Serra 1961î de dewa Xaşxaşe ya Gimgimî de ameyo dînya. Tirkîya de 12 serrî karmendîye kerde. Serra 1996î de şî Ewropa. A roje ra nat dîaspora de cuya xo dewam keno. Dezgehanê kulturî de xebitîya. Nê serranê peyênan de “Înstîtutê Kultur û Ziwanê Kirmancî (Zaza) IKK e.V. Berlin” î de sey îdarekerdoxê enstîtuyî aktîf xebitîya. Şîîre û meqaleyê ci Zulfîkar, Semah, Bezuwar, Vate, Newe Pel û medyaya sosyale de weşanîyayî.