Tarîxê mordemî esasî di îdeolojî ser o yeno ronayene: îdealîzm û materyalîzm. Îdealîzm de ruh, cewher yan îdea esta. Yanî nê îdeolojî de kokê her çî girêdayeyê hêzê îlahî yo. No îdeolojî bitaybetî Almanya yan Prusya de zaf vilabîyaye bî. Mîsal fîlozof Îmmanuel Kant temsilkaranê nê îdeolojî ra yew bî. Goreyê dîsîplînê ey xoza de harmonîyo ke bi destê estîya îlahîye yeno awankerdene esto. Her çî tena bi aqilî nêno zelalkerdene. Goreyê Kantî çîyêko ke teberê sînorê aqilî de yo sey “numenî” yeno zanayene.
Teberê Kantî de fîlozofo bîno ke Almanya de îdealîzm pawit Hegel bî, labelê Hegelî de materyalîzm zî estbî. Wendekarê ey Karl Marksî no sey “materyalîzmê mîstîkî” pênas kerdêne. Rixmo ke Hegelî de fikro materyalîst estbî, ey de xeylê “îkonî” zî estbî. Goreyê formulasyonê Hegelî, dewlete esasî formêkê îdeayo ke xurt bîyo ya. Loma o, manaya ruhî bar keno dewlete ser o. Hegelî dînamîkê dewlete yê sey keye û komelî çarçewa îdealîzmî de ercnayêne. Ey sinifa feodale û qiralîya Prusya bimbarek dîyêne. Key ke sinifa burjuwayan qewimîya, Hegelî na sinife ser o zî tayê cigêrayîşî rayra berdî. Ey waştêne ke 3 dînamîkî yanî dewlete, sinifa feodale û burjuwayan mabênê xo de aşt bibê. Bikilmî Hegelî de bimbarekdîyîşê “status quo”yî estbî. Çi yo ke formulasyonê Hegelî de zaf bale antene “serdestîya qiralî” bîye. O qetî vera monarşîyê huqûqî bî. Ey fikrîyayêne ke waştişê qiralî esasî waştişê qewetê îlahî yanî “cewherê nimiteyî” yo. Eke selahîyetê qiralî yeno sînordar kerdene, o wext qewetê îdeayî zî yeno sînordar kerdene.
Hegelî konteksê merdim û dewlete de “îtaet” formule kerdene. Çimê ey de dewlete sey “deus ex machina” asayêne. Yanî dewlete tim sey Xizirî resena hetkarîya merdimî. Karl Marksî no tewir çend reyî rexne kerd. Goreyê Marksî dewlete hetê esasî ra “wayîrîya taybete” ya. Loma Hegel wayîrîya taybete paweno. Oncîna Karl Marks nuşeno ke koleyîye, objebîyayîşê wayîrîya taybete ya. Hegelî de “îkonkerdiş”, Marksî de “îkonaklazm” estbî.
Çarçewa teorîya Hegelî de tenê paradîgmaya dewleta tirke rê biewnê. Serdestê tirkî îkonkerdiş yan îdealîzmê Hegelî ewro zî Tirkîya de anê ke ca bikerê. Koleyîye komelî rê ferz kenê. Ê paradîgmaya xo ferz kenê. Zerreyê na paradîgma de dizdîye, fêlbazîye, kaybazîye, kolonîzasyon, xizanîye, bêrayîrîye yenê pawitene. Serdestan butçeya şarî kelemçe kerda. Wezaretê şarî girewtî binê bandora xo û pê îhaleyan sermayeyê xo zêdînenê. Senî ke Hegelî vat, dewlete sey “Xizirî” resaye hîlekaran. Dizdî key ke game erzenê, nameyê “heqî” zî şuxilnenê. Destê înan de Quran qet kêmî nêbeno. Mîsal Erdogan her ke qisey keno nameyê heqî qet ziwanê xo ra nênano ro. Pergalê xo yê poyayeyî pê nameyê “îdea”yî nimino. Îtîqat sey “kamuflajî” yeno şuxilnayene.
Erdogan û pawitoxanê ci binê sîwana bawerîye de bi mîlyon dolaran bêrayîrîye kerde. Yew zî domanê xo tewrê nê prosesî kerdî. Nameyê Bîlal Erdoganî hema yeno vîrê şarî. Xora pêro dîktatorî wina yê. Ma vajê Kazakîstan de kênekê Nursultan Nazarbayevî Darîga, Dînara, Ozbekîstan de kêneka Îslam Kerîmovî Gulnara Kerîmova zî tewrê prosesê bêrayîrîye bîyî. Otokratî seba timkerdişê sîstemê xo hem domananê xo şuxilnenê hem zî şaro ke paştî dano ci hemparê “pastaya bêexlakîye” kenê. Qaso ke Hannah Arendt nuşena “Rejîmê totalîterî paştîdayoxanê xo bêexlak kenê ke ê hemparê sucanê xo bikerê.”
Wextê îdareyê Erdoganî de bêhuqûqîye sembolê sîstemî bîye. Xora dewleta tirke de qanûnê bingeyî yo faşîst estbî. Erdoganî o zî dart we. Qanûnê daristanî ame ronayene. Kam ke hêzdar o kesê bînî gêno binê bandora xo. No nîzam mîyanê mafya de esto. Dewlete nika bi destê endamanê mafya yena îdarekerdene. Ê kesî rê hesab nêdanê. Dozgerî û dadgerî kerdê pawitoxê kêberanê xo. Qesrê Erdoganî yeno sey zîyaretgehî hesibnayene. Dozgerî û dadgerî bîyî şovalyeyê nê zîyaretgehî. Wezîranê Erdoganî bêrayîrîye kerde, wezîfeyî ra ameyî girewtene la dîvanê girsî de nêameyî muhakemekerdene. Çike hêzê huqûqî çin o la huqûqê hêzan esto.
Îdarekaran seba maldarbîyayîşî çi nêkerd ke. Qanûnê îhaleyî yê dewlete çend reyî ame bedilnayene. Homa ke Partîya Edalet û Raverşîyayîşî (AKP) nêamebî îqtîdar, seba pêkerdişê Yewîya Ewropa qanûnê îhaleyî vejîyaybî. La hukmatê Erdoganî no qanûn 20 serran de fekafek 200 reyî avurna. Îhaleyan de fêlbazîya girse ameye ramitene û derûdormeyê Erdoganî maldar bî.
Rejîmê Erdoganî “kaos” ra xo mird keno. Eke nîzamê huqûqî bibo, Erdogan ganî yo hesab bido. Coka o huqûqî gêno binê linganê xo. Coka Erdogan hîyerarşîyê norman nas nêkeno. Nê konteksî de tenê maddeyanê qanûnê bingeyî yê Tirkîya analîz bikerîme. Ma vajîme, maddeya 104. de yeno nuştene ke serekkomar serê dewlete yo, yewîya “şarê tirkî” temsîl keno û caardişê qanûnê bingeyî çimdar keno. Gelo nika Erdogan goreyê na madde têgêreno? Merdim sey serê dewlete tênêgêreno, qasê serê sermayedaranê ke dizdîye kenê têgêreno. Eke yewîya şarê tirkî kamîya kurdan teşmîl kena, o wext serekkomarî oncîna çend reyî no norm binpay kerdo. Ey bi defayan Partîya Demokratîke ya Şaran (HDP) rê “terorîst” vat. Rixmo ke partîye legal a, Erdogan weçînitoxanê partîye rê terorîst vano. Yanî yewîya şarî lete keno. Sermîyano ke qanûnê bingeyî binpay keno, senî caardişê qanûnê bingeyî çimdar bikero?
Maddeya qanûnê bingeyî ya bîna ke zafî yena binpaykerdene 138. ya. Madde de nusîyeno ke dadgerî wezîfeyê xo de xoser ê. La Erdoganî dadgerî girewtê binê serdestîya xo. Destûr nêdano ke ê bira xosere bigêrê. Çend dewayan de înan ser o teda kerde. Mîsal dewaya Selahattîn Demîrtaşî de Erdogan sey dadgerî têgêra. Çend reyî vat “Demîrtaş terorîst o yan sucdar o”. Kotî de veyve esto, Erdogan uca de zama beno.
Rejîmê Erdoganî de maddeya ke bi waştişê girsî yena caardene maddeya 127. ya. Na madde vera îradeyê şarê kurdî pê bêrîye ameye şuxilnayene. Qewetê ke huqûqî virazenê, qanûnî vera dişmenanê xo şuxilnenê. Goreyê na madde kêmî-zêde pêro şaredarîyanê kurdan de qeyûmî ameyî cakerdene. Ê qeyûman sey heramîyan bajaranê Kurdistanî de bêrayîrîye û dizdîye kerde. Çiqas muşterekê şarîyê ke estbî girewtî binê wayîrîya xo. Ê sey sunganê axûyinanê ke hêgayê kartolan çin kenê yê. Ê teyna bêrayîrîye nêkenê, heman wext de hêrişê ercanê şarê kurdî zî kenê. Mîsal qeyûmê Êlihî çend rojî verî peykerê Cegerxwînî dart we. Verê cû qeyûman hêrişê peykerê Ehmedê Xanî û nameyê Celadet Elî Bedîrxanî zî kerdbî. Felsefeya Kantî de ameyêne persayene “quîd jurîs?”. Yanî heq çi yo?
Bikilmî “qeyûmîye”, polîtîkaya qirkera bîn a. Sayeyê aye Erdoganî serdestîya xo newe ra awan kerde. La na polîtîka zî Erdoganî nêseveknena. Borîya Îsrafîlî seba ey cinena. Muzeya dîktatoranê merdeyan de cayê xo do bigêro.
